Wiktor: W raporcie wspomina Pani o problemie ze światłem LED, które od jakiegoś czasu stało się „panaceum” na wysokie rachunki miast i gospodarstw domowych. Czy oświetlanie miasta LED-ami jest naprawdę szkodliwe?
Katarzyna: Poprawa efektywności energetycznej wiąże się z wymianą energochłonnego, przestarzałego oświetlenia na oświetlenie nowoczesne i energooszczędne — LED-owe. To oświetlenie ma lepszą wydajność i lepiej realizuje zadania oświetleniowe, ale niestety wiąże się również z większą emisją światła niebieskiego, co wzmacnia efekt zanieczyszczenia światłem. Ocena skali szkodliwości oświetlenia LED-owego wymagałaby pewnie odniesienia się do konkretnego terenu i przyjętych rozwiązań oświetleniowych. Trudno jest mi wskazać jednoznacznie stopień szkodliwości oświetlenia LED-owego, bo się tym profesjonalnie nie zajmuję. Odwołam się ponownie do źródeł wiedzy naukowej i eksperckiej.
Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne (American Medical Association) opublikowało w 2016 roku specjalny raport, w którym wskazano, że oświetlenie LED-owe o wysokiej intensywności emituje dużą ilość niebieskiego światła (gołym okiem wydaje się białe), które powoduje większe oślepienie w nocy niż tradycyjne oświetlenie konwencjonalne. To zaś skutkuje dyskomfortem, zmniejszeniem ostrości widzenia, stresem i może stanowić zagrożenie w ruchu drogowym. Ponadto AMA zwróciła uwagę, z lampy LED-owe bardzo niekorzystnie oddziałują na ekspresję melatoniny w porze nocnej, wywierając aż pięciokrotnie wyższy wpływ na rytm okołodobowy człowieka niż konwencjonalne lampy uliczne. Wcześniej, w 2007 roku, Międzynarodowa Agencja ds. Badań nad Rakiem IARC (International Agency of the Research on Cancer) uznała zaburzenia rytmu dobowego za „prawdopodobny czynnik kancerogenny”. Wskazując w raporcie na szkodliwe skutki źle zaprojektowanego oświetlenia LED-owego o wysokiej intensywności, AMA zachęcała do minimalizowania i kontrolowania niebieskiego oświetlenia poprzez stosowanie możliwie najniższej emisji niebieskiego światła w celu zmniejszenia negatywnych skutków.
Z kolei French Agency for Food, Environmental and Occupational Health & Safety (ANSES) uznało w swoim raporcie, że oświetlenie LED-owe wywołuje skutki „fototoksyczne”, prowadząc do uszkodzenia siatkówki oka i przewlekłych chorób oczu. W innym raporcie z 2010 roku IDA zwróciła uwagę na negatywny wpływ niebieskiego światła w miastach na zachowanie i rozmnażanie dzikich zwierząt, które często są miejscem „postoju” migrujących gatunków. Publikacji naukowych i ekspertyz w zakresie szkodliwego wpływu oświetlenia LED-owego jest mnóstwo i trudno je wszystkie w tym miejscu przywołać. Badania nad wpływem LED-ów na zdrowie psychiczne i fizyczne człowieka oraz bioróżnorodność są bardzo intensywne.
Kluczowe pytanie to co zrobić w związku z wynikami tych badań? Jest mało prawdopodobne, że zrezygnujemy z bardziej wydajnego i oszczędnego oświetlenia LED-owego. Z drugiej strony jego negatywne skutki dają do myślenia. Rekomenduje się stosowanie oświetlenia LED-owego o jak najniższej temperaturze barwowej, które jest bezpieczniejsze i bardziej ekologiczne.
światło LED i jego promieniowanie
© Ilustracja pochodzi z Memorandum w sprawie ustanowienia prawnych podstaw zrównoważonej polityki oświetlenia zewnętrznego
Wiktor: Przywołuje Pani w raporcie Kopenhagę jako miasto, które problem zanieczyszczeń stara się skrupulatnie rozwiązywać. W czym Polscy samorządowcy i projektanci mogliby naśladować swoich duńskich odpowiedników?
Katarzyna: Myślę, że przede wszystkim w pragmatyzmie i kreatywności. W prostocie rozwiązań, które są czasem „na wyciągnięcie ręki”, ale przede wszystkim w długofalowej polityce, która jest przemyślana, progresywna i konsekwentnie realizowana. Jeśli chodzi o władze samorządowe, to dodałabym jeszcze odwagę w korzystaniu z konstytucyjnej samodzielności zadaniowo-kompetencyjnej, której niestety czasem brakuje naszym rodzimym włodarzom. Kopenhaga jest bardzo ciekawym przypadkiem, jeśli chodzi o politykę oświetlenia zewnętrznego, ponieważ w Danii, podobnie jak w Polsce, nie obowiązuje szczegółowa regulacja poświęcona odrębnie zanieczyszczeniu światłem.
Nie jest to pojęcie prawne, a mimo tego miasto stołeczne od lat prowadzi skuteczne działania w tym zakresie w ramach ustawowo przypisanych zadań. Przede wszystkim polityka oświetlenia zewnętrznego została w Kopenhadze „wpisana” w szerzy projekt ustalony w Planie działań na rzecz klimatu (KBH 2025), który Rada Miasta Kopenhagi przyjęła w 2012 roku, zakładając, że stolica Danii zostanie pierwszym na świecie miastem neutralnym klimatycznie do 2025 roku.
Pomimo że dziś wiemy, że Kopenhaga „nie zdąży” z jego realizacją we wskazanym pierwotnie terminie, to i tak droga, którą przebyła, jest inspirująca. Jeszcze przed zatwierdzeniem Planu Klimatycznego obowiązywała Strategia Oświetlenia dla Kopenhagi „Noc w świetle miasta” (Natten i byens lys), w której uwzględniono pięć fundamentów oświetlenia w mieście: „życie miejskie”, „identyfikacja”, „idea i estetyka”, „funkcjonalność” i „technologia”. Narzędziem wykonawczym strategii stał się masterplan oświetlenia zewnętrznego, którego realizacja została uwzględniona w „krokach milowych” planu klimatycznego. Masterplan składa się z dwóch części. Pierwsza określa zasady i standardy modernizowania i wymiany istniejącej infrastruktury. Druga określa zasady projektowania i realizowania przyszłej infrastruktury oświetleniowej w Kopenhadze.
Ze względu na doniosłą rolę oświetlenia zewnętrznego w toku przygotowania masterplanu zapewniono szeroką partycypację społeczną — przeprowadzono wywiady jakościowe w przestrzeni publicznej, prowadzono konsultacje, zbierano ankiety online. Mieszkańcy i użytkownicy przestrzeni publicznej mogli wypowiedzieć się na temat potrzeb oświetleniowych, poczucia bezpieczeństwa, a także w sprawach estetyki. Ponadto przy opracowaniu dokumentu władze stolicy ściśle współpracowały z lokalnymi komitetami, które stanowią odpowiednik polskich jednostek pomocniczych gminy (dzielnic, osiedli).
Przeprowadzono kompleksową analizę struktury tkanki miejskiej w celu dopasowania rodzaju urządzeń oświetleniowych, opraw, intensywności emisji oraz ilości rozwiązań oświetleniowych do charakteru danego terenu — dróg, ciągów pieszo-rowerowych, obszarów rekreacyjnych, terenów mieszkaniowych, przemysłowych, miejsc występowania szczególnie narażonych gatunków (bądź sąsiadujących z tymi miejscami), a także obszarów występowania historycznej zabudowy oraz centralnych miejsc, w których odnotowuje się zwiększoną aktywność mieszkańców i turystów po zapadnięciu zmroku. Ma być funkcjonalnie, estetycznie, bezpiecznie, ekologicznie i oszczędnie. Efekt jest widoczny w Kopenhadze „gołym okiem” podczas wieczornego spaceru. Jest to najciemniejsza stolica, w której byłam, a jednocześnie miasto, w którym człowiek porusza się po zapadnięciu zmroku pewnie i bezpiecznie.
Jakość przestrzeni miejskiej i standardów urbanistycznych, które wpływają na jakość życia mieszkańców, zainspirowała członków Instytutu Metropolitalnego do stworzenia interaktywnego bloga, którego celem jest promocja innowacyjnych pomysłów wdrażanych w politykach miejskich w Kopenhadze. Teksty wraz z innymi środkami medialnymi będą dotyczyć między innymi światła, które jest dla mieszkańców stolicy Danii bardzo ważne, szczególnie w trudnym w tej strefie okresie jesienno-zimowym. Po wakacjach serdecznie zapraszam do sprawdzenia „CopenHYGGEn. Blog o mieście ludzi szczęśliwych”.
Wiktor: Wyobraźmy sobie sytuację, że prezydent miasta dowiaduję się o tym problemie — gdzie może szukać standardów czy pomocy?
Katarzyna: Podstawowy problem to wspomniany brak powszechnie obowiązujących standardów planowania, projektowania i realizowania infrastruktury oświetlenia zewnętrznego. Normy techniczne, tzw. polskie normy, są w odniesieniu do oświetlenia zewnętrznego stosowane fakultatywnie. W takiej sytuacji należy odwołać się do „dobrych praktyk” stworzonych przez organizacje międzynarodowe, których misją jest ochrona ciemnego nieba oraz kreowanie standardów technicznych dla oświetlenia zewnętrznego.
Konieczna będzie pomoc wykwalifikowanych osób w dziedzinie urbanistyki oraz architektury światła i techniki świetlnej. Nie obejdzie się bez wsparcia zewnętrznego, bo jest mało prawdopodobne, żeby w urzędzie miasta zatrudniano specjalistów w tych branżach. Przykładowo Kopenhaga współpracowała przy przygotowaniu swojego masterplanu z francuską firmą Citelum. Należy pamiętać, że w obecnym stanie prawnym wobec braku wyraźnej regulacji ustawowej, wszelkie inwestycje związane z wymianą czy modernizacją oświetlenia zewnętrznego mogą dotyczyć przede wszystkim infrastruktury publicznej, którą zarządza dane miasto. W odniesieniu do oświetlenia stanowiącego własność prywatną gmina może wykorzystać tzw. uchwałę krajobrazową — w mojej ocenie nie tylko do ograniczenia emisji z urządzeń i tablic reklamowych, ale jak wspominałam, to wymaga pewnej „odwagi” w korzystaniu z samodzielności prawnej. Bieżąca sytuacja polityczno-prawna determinuje pewną wstrzemięźliwość samorządów, czemu nie można się dziwić. Poza tym, śladem Kopenhagi, istotna jest inwentaryzacja urządzeń oświetleniowych, ustalenie potrzeb czy inaczej „zadań” oświetleniowych dla danego miejsca, koniecznie z udziałem mieszkańców. Wymiana i modernizacja oświetlenia zewnętrznego to kosztowna inwestycja, ale stanowi jeden ze sposobów realizacji zadań gminnych związanych ze stosowaniem środków poprawy efektywności energetycznej, do czego zobowiązuje prawo unijne i krajowe.
algorytm projektowania oświetlenia zewnętrznego
© Ilustracja pochodzi z Memorandum w sprawie ustanowienia prawnych podstaw zrównoważonej polityki oświetlenia zewnętrznego
Wiktor: Czy jest szansa, że po ograniczeniu zanieczyszczeń światłem, można będzie oglądać gwiazdy w mieście?
Katarzyna: Pytanie powinno zostać zadane astronomom. W mojej ocenie to zależy od wielkości miasta, stopnia urbanizacji, która determinuje „ilość” rozwiązań oświetleniowych oraz od gęstości zaludnienia. Spoglądając na mapę zanieczyszczenia światłem (dostępną w internecie), z łatwością można stwierdzić, że najbardziej „świecą” wielkie aglomeracje miejskie, megapolis i obszary metropolitalne, na których dochodzi do kumulacji zjawiska zanieczyszczenia światłem, widocznego nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów od źródła emisji.
Dane z 2016 roku wskazywały, że 83% ludzkości żyje pod niebem zanieczyszczonym sztucznym światłem, a 1/3 ludzkości straciła możliwość oglądania Drogi Mlecznej w nocy. Szacuje się, że problem zanieczyszczenia światłem dotyczy aż 99% populacji Europy i USA, a zanieczyszczony światłem obszar Ziemi wzrasta o 2,2% rocznie. W kontekście ochrony dostępu ludzkości do naturalnie ciemnego nieba problemem nie jest to, że nie można obserwować gwiazd w mieście. Problemem jest to, że coraz rzadziej można je obserwować z obszarów, które powinny być w naturalny sposób ciemne i z profesjonalnych obserwatoriów astronomicznych. Jest to problem globalny, którym zajmuje się Międzynarodowa Unia Astronomiczna (IAU).
Ze względu na brak możliwości spełnienia kryteriów kwalifikacyjnych, ciemne niebo nie może być odrębnym (samodzielnym) przedmiotem ochrony pod auspicjami UNESCO jako światowe dziedzictwo. Ciekawym rozwiązaniem jest natomiast koncepcja „Okien na świat” („Windows to the Universe”), która łączy ochronę krajobrazu ciemnego nieba z dziedzictwem kulturowym historycznych obserwatoriów astronomicznych. Ciemne niebo jest jednym z elementów ochrony obszaru, wokół którego wyznacza się strefy buforowe, na których obowiązuje zakaz stosowania oświetlenia zewnętrznego.
Wiktor: Dziękuje za rozmowę.
