Podróż przez etymologię polskich słów związanych z budownictwem
Etymologia języka polskiego, podobnie jak innych języków słowiańskich, jest fascynującą podróżą w przeszłość, odkrywającą wpływy kulturowe, historyczne i geograficzne, które ukształtowały współczesne słownictwo.
„dom” – słowo podstawowe
Pierwotne słowiańskie formy mieszkania, były znane jako „stan”, „wieża” i „jata”. Te nazwy odnosiły się do mobilnych konstrukcji, które Słowianie przewozili ze sobą. Jednak z czasem zaczęły się pojawiać bardziej stałe formy zabudowań, zbudowane z drewna lub gliny. Słowianie nie używali kamienia do budowy swoich domostw, co odróżniało ich od innych kultur, co wyjaśnia, dlaczego słowo „ściana” nie ma związku z niemieckim „Stein” oznaczającym kamień[1].
Najbardziej powszechnym terminem na określenie mieszkania wśród Słowian było słowo „dom”, które, mimo że szeroko używane, okazało się niewystarczające do oddania różnorodności struktur mieszkalnych. Z tego powodu w prasłowiańszczyźnie wykształciły się inne wyrazy, które odnosiły się do specyficznych typów budowli. Ważnym elementem domu był piec, który oddzielał domostwa mieszkalne od innych konstrukcji. Domy te były wyposażone w stół, ławy, półki oraz łóżka ustawione na ziemi, co tworzyło podstawowy wystrój wnętrza.
Słowo „dom” prawdopodobnie wywodzi się od prasłowiańskiego rdzenia „domъ” i zdefiniowany został jako „pomieszczenie, gdzie człowiek żyje ze swoją rodziną, domus, domicilium”, ale także „wszystko co jest w domu, rodzina, mienie, majątek”, czy nawet „ród, pokolenie”, ale i „strony rodzinne, kraj ojczysty”[2]. Dla nas dalej oznacza także „mieszkanie”, „gospodarstwo” lub „rodzinę”. Jego rdzeń „dom” jest wspólny dla wielu języków słowiańskich (np. czeski „dům”, rosyjski „дом”, słowacki „dom”). W szerszym kontekście, „dom” odnosi się również do miejsca, które zapewnia schronienie i bezpieczeństwo, co jest jednym z podstawowych ludzkich potrzeb.
jeśli dom to i „fundament”
Słowo „fundament” ma swoje korzenie w łacinie, gdzie „fundamentum” oznaczało „podstawę” lub „podkład”, „podwaliny”, które to słowo ma swoje korzenie w czasowniku „fundō”, oznaczającym „położyć dno” lub „założyć”. Przez język starofrancuski („fondement”), wyraz ten trafił do języka polskiego. Istnieje powiązanie między słowem „fundament” a koncepcją finansowania. Połączenie leży w ich wspólnym łacińskim rdzeniu. Czasownik „fundō” jest źródłem zarówno „fundament”, jak i współczesnego angielskiego słowa „fund”, polskiego „fundować”, które odnosi się do dostarczania zasobów finansowych w określonym celu. Etymologiczne powiązanie podkreśla ideę ustanowienia bazy lub fundamentu, czy to w sensie fizycznym (jak w przypadku struktury), czy finansowym (jak w przypadku finansowania projektu). Fundament, zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i metaforycznym, odnosi się do czegoś, co stanowi solidną podstawę, na której można budować — zarówno budynki, jak i idee czy systemy wartości.
„kamień” to podstawa
Etymologia słowa „kamień” pochodzi z prasłowiańskiego oznaczającego „twardy obiekt mineralny”. W polskim języku słowo to odnosi się do różnych rodzajów kamieni, zarówno w kontekście geologicznym, jak i w zastosowaniach jubilerskich oraz medycznych. Prasłowiańskie „kamy” jest związane z prasłowiańskim czasownikiem „kъmęti” lub „kamętъ”, które oznaczały „coś twardego, co można wyrzucić” lub „uderzyć”. Stąd też pochodzi znaczenie „kamienia” jako twardego materiału, który można używać do budowania, obrony czy rzucania.
Korzenie słowa „kamień” można prześledzić do prasłowiańskiego „kamy” i rekonstrukcji *okmien-, które przekształciły się w różne formy w językach słowiańskich. Znajdujemy tu także pokrewieństwa z językami litewskim, greckim oraz starożytnymi językami indoeuropejskimi, gdzie termin „ashma” oznaczał zarówno kamień, jak i… niebo, sklepienie niebieskie. Ten ostatni aspekt podkreśla dawną symboliczną wagę kamienia w kulturze jako coś trwałego i niezmiennego, co mogło być kojarzone z solidnością i stabilnością natury. Podobne przestawienia liter i głosek, jak w litewskim „akmuo” i greckim „akmōn”, pokazują ewolucję znaczenia, które w swojej pierwotnej formie odnosiło się do ostrości i twardości kamienia, co tłumaczy także rozwój form w innych językach europejskich, jak niemiecki „hamarr”, „Hammer”, które pierwotnie odnosiły się do kamiennych narzędzi[3].
Wyrażenie „kamień węgielny” nie odnosi się do bryły węgla, jak mogłoby się wydawać, ale pochodzi od staropolskiego słowa „węgiel”, oznaczającego narożnik lub róg budynku. W starożytnych budowlach kamień węgielny był pierwszym kamieniem kładzionym w fundamentach, szczególnie w narożniku, od którego rozpoczynano wznoszenie konstrukcji. To słowo wywodzi się z prasłowiańszczyzny, a nawet z praindoeuropejskiego rdzenia „*ang-” lub „*ank-”, które oznaczały „zginać”, co odnosiło się do zginania się linii muru w narożniku budowli. W miarę rozwoju architektury, kamień węgielny zyskał także znaczenie symboliczne — jako pierwszy kamień, często starannie ociosany i opatrzony inskrypcją, kładziony był podczas uroczystego aktu erekcyjnego. Współcześnie wyrażenie to używane jest przede wszystkim w przenośni, oznaczając fundamenty lub podstawy jakiejś idei, przedsięwzięcia czy organizacji, a fraza „położyć kamień węgielny” odnosi się do zapoczątkowania czegoś ważnego i trwałego.
trwała „cegła”
Cegła, jako materiał budowlany, jest znana ludzkości od tysięcy lat. Słowo „cegła” pochodzi od prasłowiańskiego „*cěgla”, które z kolei jest zapożyczeniem z języka germańskiego. Niemieckie „Ziegel” i angielskie „brick” mają podobne korzenie. Cegły były używane w budownictwie już w starożytności, co jest świadectwem ich trwałości i skuteczności jako materiału budowlanego.
„ściana” jako bariera
Słowo „ściana” w języku polskim wywodzi się z prasłowiańskiego terminu „stěna”, który miał znaczenie „ściana”, „mur” lub „przegroda”. Prasłowiańskie „stěna” było pochodną od słowa „stěnъ”, które mogło odnosić się do czegoś, co jest mocne i solidne, wskazując na pierwotne znaczenie „ściany” jako trwałego elementu konstrukcyjnego budowli. W dalszej perspektywie, źródła etymologiczne słowa można doszukiwać się w indoeuropejskim korzeniu „sten-” lub „stendh-” oznaczającym „stanąć”, co może sugerować pierwotne znaczenie jako coś, co stoi, tworząc barierę lub granicę.
W miarę upływu czasu, słowo „ściana” przeszło różne zmiany fonetyczne i semantyczne w różnych językach słowiańskich. W języku czeskim istnieje odpowiednik „stěna”, a w rosyjskim „стена” (stiena), które zachowały podobne znaczenie. W polszczyźnie „ściana” stała się terminem odnoszącym się nie tylko do struktury architektonicznej, ale także do pojęć abstrakcyjnych, takich jak np. „ściana ciszy”, co pokazuje ewolucję słowa od jego pierwotnego, fizycznego znaczenia do szerszego kontekstu w języku.
Podróż przez etymologię polskich słów związanych z budownictwem odsłania przed nami nie tylko lingwistyczne korzenie, ale także głębokie związki kulturowe i historyczne, które kształtowały naszą mowę. Od prostych drewnianych konstrukcji po kamienne fundamenty, słowa takie jak „dom”, „kamień” czy „cegła” przenoszą nas w czasy, gdy język służył nie tylko do opisu świata, ale także do wyrażania fundamentalnych wartości i idei. W kolejnych częściach tej serii, zagłębimy się w etymologię słów związanych z codziennym życiem, odkrywając, jak nasze dziedzictwo językowe odzwierciedla rozwój społeczny, technologiczny i kulturowy.
Magdalena Milert
[1] Słownik etymologiczny języka polskiego, Aleksander Brückner, Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927
[2] Tomasz, K. (2010). Dom i kuća w języku i tradycji Serbów i Czarnogórców,”Linguistica Copernicana” 1 (3).
[3] Słownik etymologiczny języka polskiego, Aleksander Brückner, Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927
