Pomimo znaczącej poprawy jakości powietrza w wielu miastach Polski, problem smogu pozostaje poważnym zagrożeniem zdrowotnym, szczególnie w regionach takich jak Nowa Ruda, Sucha Beskidzka i Nowy Targ, gdzie stężenia rakotwórczych substancji przekraczają dopuszczalne normy.
W Wałbrzychu wysiadłam około 9 rano. Pierwszą rzeczą, jaką poczułam, był smog. Podobnie było w Nowej Rudzie, Katowicach i Chrzanowie. To dziwne, bo przez całe swoje życie, w większości spędzone w Krakowie, wcale tego nie czułam. Powietrze w sezonie zimowym pachniało inaczej, ale na pewno nie śmierdziało. Nie rozumiałam znajomych przyjeżdżających z miejscowości dobrze przewietrzanych, którzy mówili, że zapach mojego miasta to zapach jak z wędzarni. Zmieniło się jednak wiele, w Krakowie weszła w życie uchwała antysmogowa, poziom pyłów zawieszonych zmniejszył się i dzięki temu teraz czuję tę różnicę.
Jakość powietrza w miastach europejskich — Jak czyste jest powietrze w moim mieście? Mapa na podstawie poziomów drobnych cząstek stałych zmierzonych w powietrzu w miastach w 2022 i 2023 r.
EEA
Ranking Polskiego Alarmu Smogowego, sporządzony na podstawie danych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska za 2023 rok, pokazuje, że Nowa Ruda (dolnośląskie) zajęła pierwsze miejsce pod względem liczby dni smogowych oraz średniorocznego stężenia pyłu PM10. W Suchej Beskidzkiej (małopolskie) odnotowano najwyższe stężenie rakotwórczego benzo(a)pirenu, wynoszące 600% dopuszczalnej normy. Na szczycie listy smogowych rekordzistów znajdziemy także Nowy Targ. To właśnie w województwach małopolskim, śląskim i łódzkim znajdziemy najwięcej przekroczeń norm benzo(a)pirenu. Zapytałam moich obserwujących czy smog czują i jak wpływa na ich zdrowie.
„3 lata temu przeprowadziliśmy się z Wrocławia do Sztokholmu. Dopiero przeprowadzka uświadomiła mi, jak ogromnym problemem była jakość powietrza, którą braliśmy za normę i nie zwracaliśmy na nią aż takiej uwagi. Jakiś czas temu odwiedziliśmy Wrocław i stojąc na ulicy w centrum miasta, zdaliśmy sobie sprawę, że czujemy smród i wręcz duszące powietrze. Mamy dziecko, które po przeprowadzce przestało mieć jakiekolwiek problemy zdrowotne dotyczące dróg oddechowych. 3 lata bez ani jednej infekcji, zero antybiotyków, inhalacji itp. Całe przedszkole bez względu na pogodę siedzi na zewnątrz i praktycznie zawsze jest komplet, wszyscy zdrowi”
– pisze Kasia.
Na terenie województwa małopolskiego znajdują się 182 gminy, z czego osiem ma obecnie uchwały antysmogowe. Pierwszą z nich przyjął Kraków w 2016 roku, a zaczęła obowiązywać trzy lata później. We wrześniu 2021 roku Sejmik Województwa Małopolskiego zatwierdził lokalne uchwały antysmogowe siedmiu kolejnych samorządów, w tym Oświęcimia, Niepołomic, Krzeszowic, Skawiny, Rabki-Zdroju, Czarnego Dunajca i Nowego Targu, przy czym nie zawsze mają one zastosowanie na całym obszarze wymienionych gmin. W przypadku Nowego Targu przepisy dotyczą jedynie centrum miasta, za to w Rabce-Zdrój przepisy obowiązują jedynie w strefie uzdrowiskowej.
co to jest to zanieczyszczenie?
Niska emisja to emisja na niskiej wysokości. Powoduje ona obecność w powietrzu szkodliwych substancji, takich jak pyły zawieszone (PM 10, PM 2,5, PM 1), dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx), metale ciężkie (np. rtęć, ołów), wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) oraz dioksyny. Te substancje są niebezpieczne dla zdrowia ludzi, zwierząt i roślin, przyczyniają się do powstawania smogu, dziury ozonowej, kwaśnych deszczy oraz powodują choroby, w tym nowotwory i zatrucia.
Ilustracja wielkości pyłu zawieszonego PM10 i PM 2,5 — Najwięcej szkód wyrządza Europejczykom drobny pył zawieszony (PM2,5), który jest tak mały, że łatwo dostaje się do płuc i krwi i powoduje poważne problemy zdrowotne. Cząstki spalinowe nie przekraczają wielkością 2,5 mikrometrów (μm) Jest to rozmiar bakterii. 1 mikrometr (μm) to jedna milionowa część metra. Zwykły ludzki włos ma około 100 μm średnicy i jest około 30 razy większy niż największa cząstka pyłu PM 2,5.
Magdalena Milert
Pył zawieszony składa się z mieszaniny cząstek stałych i ciekłych zawieszonych w powietrzu, które mogą zawierać toksyczne substancje, takie jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (w tym wspomniane benzo(a)piren), metale ciężkie oraz dioksyny i furany. Pył PM10 obejmuje cząstki o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów, mogące docierać do górnych dróg oddechowych i płuc, natomiast pył PM2,5 zawiera cząstki o średnicy poniżej 2,5 mikrometra, które mogą przenikać do krwiobiegu.
dlaczego wy trujecie ludzi?
Gdybym chciała zrobić happening na cześć uświadamiania, dlaczego powietrze, którym oddychamy, jest ważne, postawiłabym przed każdym decyzyjnym miejscem ekran z zapętloną Magdą Gessler, która pyta „dlaczego Wy trujecie ludzi?!”. Za mało mówi się o tym, że dalej zanieczyszczenie powietrza jest jednym z najpoważniejszych czynników ryzyka zdrowotnego w Europie, zwłaszcza w obszarach miejskich. Jest ono związane ze wzrostem liczby długotrwałych zachorowań, które generują znaczne koszty dla systemu opieki zdrowotnej. Wśród diagnoz znajdziemy chorób płuc, cukrzycę oraz infekcje dróg oddechowych. Każdego dnia człowiek wdycha około 14 kg powietrza, które niestety zawiera zanieczyszczenia przenikające do płuc i krwiobiegu[1]. Te wchłaniane substancje mogą wywoływać choroby układu oddechowego, takie jak astma, a także przyczyniać się do rozwoju nowotworów płuc czy udarów. Benzo(a)piren to rakotwórcza substancja powstająca głównie podczas spalania węgla i drewna oraz obecna w dymie tytoniowym, która może prowadzić do raka płuc, pęcherza moczowego i skóry, a także negatywnie wpływać na płodność i rozwój układu nerwowego dzieci w łonie matki. Średnio każdy mieszkaniec europejskich miast ponosi rocznie koszty związane z zanieczyszczeniem powietrza przekraczające 1200 euro[2].
Dzieci matek narażonych na zanieczyszczenia powietrza mają większe problemy z pamięcią, uwagą i koncentracją, a także wykazują wyższy poziom niepokoju. Zanieczyszczenie powietrza wpływa na zdrowie dorosłych, zwiększając częstość zaburzeń depresyjnych. Zanieczyszczenie także zwiększa ryzyko popełnienia przestępstw na tle przemocowym[3].
„Jak mieszkałem z dziewczyną we Wrocławiu to samo wyjście w zimę do żabki po głupią czekoladę kończyło się tym, że moje ubrania prześmierdły palonymi oponami. Sam fakt, że Wrocław jest zarządzany w taki sposób, że miasto zaleca kobietom w ciąży nie wychodzić na zewnątrz kiedy jest niska jakość powietrza, uważam za karygodny”
- pisze jeden z moich rozmówców.
Przekraczanie poziomów zanieczyszczeń powietrza określonych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) doprowadziło do co najmniej 253 tysięcy przedwczesnych zgonów w 27 krajach UE. Ponad 100 miast w Europie przekracza unijne normy jakości powietrza, które są mniej restrykcyjne niż aktualne wytyczne WHO. Badanie zlecone przez Clean Cities w 2021 r. wykazało, że 71% mieszkańców europejskich miast uważa, że władze powinny podjąć większe działania w celu ochrony zdrowia publicznego przed zanieczyszczeniem powietrza[4].
Problem jakości powietrza przyczynia się także do kryzysu związanego z kosztami utrzymania oraz kryzysu klimatycznego, dotykając szczególnie osoby w najtrudniejszej sytuacji, które często mają najmniejszy wpływ na emisję zanieczyszczeń, gdyż rzadziej korzystają z samochodów. Według Europejskiej Agencji Środowiska stężenie cząstek stałych (PM2,5) jest średnio o jedną trzecią wyższe w najbiedniejszych regionach UE-27 w porównaniu z najbogatszymi.
„W Poznaniu problemem są domki wielorodzinne, które nie mają ogrzewania miejskiego ani podłączonego gazu tylko ogrzewają za pomocą kotłowni, plus oczywiście działki, gdzie mieszkają ludzie i również palą byle czym. Staram się zrozumieć, bo jeśli to są ludzie na emeryturze, starsze osoby, które na prawdę mają ciężko to co mają zrobić? Zamarznąć?”
– pisze Ada
Zanieczyszczenia powietrza mają również szeroki wpływ na środowisko i gospodarkę. Ozon przyziemny (O3) ogranicza wzrost roślin, co zmniejsza plony i wpływa negatywnie na bioróżnorodność oraz usługi ekosystemowe. W 2019 roku kraje Unii Europejskiej straciły ponad 5% zbiorów pszenicy z powodu wysokich stężeń ozonu, co przyniosło straty o wartości około 1 miliarda euro. Tlenki azotu (NOx) i amoniak (NH3) osadzają się w glebie i wodach, przyczyniając się do procesu eutrofizacji. Skutkiem tego jest nadmierny rozwój alg, które po obumarciu obniżają poziom tlenu, powodując niedotlenienie wód i szkody dla organizmów wodnych oraz zakwaszenie gruntów leśnych i wód słodkich. W 2020 roku aż 75% ekosystemów UE było narażonych na stężenia azotu sprzyjające eutrofizacji[5].
skąd to się bierze
Największe emisje pyłu pochodzą ze spalania węgla i drewna w przestarzałych kotłach oraz piecach domowych, a także ze spalania śmieci i odpadów. Ważna jest również jakość spalanego węgla. Znaczący udział w emisji pyłów ma także transport, który generuje zanieczyszczenia zarówno przez spalanie paliw w silnikach, jak i wtórne unoszenie pyłów z brudnych, zniszczonych dróg. Transport drogowy jest jednym z głównych źródeł toksycznych zanieczyszczeń i emituje aż 37% tlenków azotu (NOx).
Przemysł, zwłaszcza energetyczny, chemiczny, wydobywczy i metalurgiczny, również przyczynia się do emisji pyłów. Jednak dzięki wysokości emitorów oraz przepisom ograniczającym dopuszczalne poziomy emisji, wpływ tego sektora na jakość powietrza jest zazwyczaj mniejszy niż wpływ innych źródeł.
Źródła zanieczyszczeń powietrza — Wykres pokazuje procentowo, jakie źródła emitują ile zanieczyszczeń: drobnego pyłu zawieszonego PM2,5, pyłu zawieszonego PM10, amoniaku, dwutlenku siarki, niemetanowych lotnych związków organicznych NMVOC oraz tlenków azotu. Przesuń myszką po wykresie, by zobaczyć więcej danych.
Europejska Agencja Środowiska (EEA)
Największe źródła emisji zanieczyszczeń w poszczególnych sektorach to: dla PM2,5 konsumpcja energii przez odbiorców prywatnych, komercyjnych i instytucjonalnych (58%), dla PM10 ten sam sektor (44%), dla tlenków azotu transport drogowy (37%), a dla amoniaku rolnictwo (94%). Pył PM2,5 może być uwalniany bezpośrednio, głównie w wyniku spalania paliw kopalnych i biomasy, lub powstawać w wyniku reakcji innych zanieczyszczeń, takich jak tlenki azotu, dwutlenek siarki czy amoniak.
Porównanie rankingu z 2014 i 2023 roku ukazuje bezprecedensową poprawę jakości powietrza. – Nie ma przesady w twierdzeniu, że poprawa jakości powietrza w Polsce jest bez precedensu w naszej historii – podkreśla Piotr Siergiej, rzecznik Polskiego Alarmu Smogowego.
Aby skutecznie ograniczyć ilość pyłu PM2,5 w powietrzu, konieczne jest podejmowanie działań strukturalnych, zmniejszających emisję w całych sektorach. Trzeba więc mieć na oku zarówno ciepłownictwo, rolnictwo, transport, wytwarzanie energii jak i przemysł. Nie jest też tak, że całkiem nie dajemy sobie rady. W końcu osławiona już Nowa Ruda, mimo swojej pozycji lidera, zmniejszyła stężenia benzo(a)pirenu czterokrotnie, a Nowy Targ i Rybnik – trzykrotnie. Gmina Godów, kiedyś na czwartym miejscu w Polsce pod względem średniorocznego stężenia PM10, spadła na 60 pozycję. Kraków, Katowice i Zabrze, niegdyś wysoko w rankingu, odnotowały znaczące spadki – Zabrze z ósmego na 81 miejsce.
„Przeprowadziłam się z Nowego Sącza do Krakowa i odczuwam dużą różnicę. Powietrze w tam nie jest tak kontrolowane tak, jak w dużych miastach, ale wiemy, z czego słynie tamto miasto. Drastycznie zmniejszyły mi się objawy alergii. Powietrze nie śmierdzi i wielkie kłęby smrodu nie suną po ulicach.”
– pisze Małgosia.
Żadna z miejscowości nie przekroczyła dopuszczalnego średniorocznego poziomu PM10, a tylko trzy (Nowa Ruda, Sucha Beskidzka, Nowy Targ) odnotowały liczbę dni smogowych powyżej 35 – stężenia benzo(a)pirenu nadal jednak pozostają wysokie, z przekroczeniem dopuszczalnych wartości w 64 miejscowościach, a w 11 przypadkach aż czterokrotnie.
kącik dobrych rad
Na koniec warto więc podzielić się kilkoma rozwiązaniami, na przykład:
-
Wymiana przestarzałych źródeł ciepła: Zastąpienie starych, wysokoemisyjnych kotłów na węgiel i drewno nowoczesnymi, ekologicznymi systemami grzewczymi znacząco redukuje emisję zanieczyszczeń. Programy takie jak "Czyste Powietrze" oferują dofinansowanie na ten cel.
-
Termomodernizacja budynków: Poprawa izolacji termicznej budynków zmniejsza zapotrzebowanie na energię, co prowadzi do mniejszego zużycia paliw i redukcji emisji.
-
Jeśli już koniecznie trzeba, to stosować paliwa wysokiej jakości: Używanie certyfikowanych paliw o niskiej zawartości siarki i popiołu ogranicza emisję szkodliwych substancji do atmosfery.
-
Rozwój i promocja transportu publicznego: Inwestowanie w ekologiczne środki transportu oraz tworzenie stref czystego transportu w miastach przyczynia się do redukcji emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych.
-
Edukacja i świadomość społeczna: Prowadzenie kampanii informacyjnych na temat źródeł smogu i jego wpływu na zdrowie zachęca mieszkańców do podejmowania proekologicznych działań.
-
Egzekwowanie przepisów antysmogowych: Regularne kontrole i egzekwowanie przepisów dotyczących jakości powietrza oraz karanie za ich naruszanie są bardzo istotne dla skutecznej walki ze smogiem.
-
Wsparcie dla odnawialnych źródeł energii: Promowanie i dofinansowanie instalacji takich jak panele fotowoltaiczne czy pompy ciepła zmniejsza zależność od paliw kopalnych.
-
Zwiększenie zieleni miejskiej: Sadzenie drzew i tworzenie terenów zielonych w miastach pomaga w absorpcji zanieczyszczeń i poprawia jakość powietrza.
Magdalena Milert
[1] https://www.consilium.europa.eu/pl/infographics/air-pollution-in-the-eu/#0
[2] How much is air pollution costing our health? - EPHA. (Październik, 2020). https://epha.org/. Retrieved 5 February 2024, from https://epha.org/how-much-is-air-pollutioncosting-our-health/
[3] ędrak, J., Konduracka, E., Badyda, A. J., & Dąbrowiecki, P. (n.d.). Wpływ zanieczyszczeń na zdrowie. Polski Alarm Smogowy, Krakowski Alarm Smogowy, Warszawa Bez Smogu. Instytut Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk. ISBN: 978-83-943065-0-2.
[4] Clean Cities. (2024). Strefy Czystego Transportu: Przewodnik. A. Linares (Autor wiodący), M. Baierl, D. Hale, J. Müller, & B. Stoll (Recenzenci). Clean Cities Campaign/ Transport & Environment.
[5] https://www.consilium.europa.eu/pl/infographics/air-pollution-in-the-eu/#0
