Rozmowa apochodzi z numeru A&B 10|22
Połowa światowej populacji mieszka obecnie w miastach, a prognozy przewidują, że liczba ta zwiększy się do dwóch trzecich do roku 2050. Ten niesłabnący trend oznacza, że planowanie miast korzystnych dla zdrowia oraz środowiska jest ważniejsze niż kiedykolwiek. W tym materiale pytamy przedstawicieli administracji polskich miast, jak zmieniło się ich podejście do projektowania urbanistycznego po doświadczeniach pandemii.
Na zdrowie wpływa wiele powiązanych z sobą czynników, które znacznie wykraczają poza dostęp do usług zdrowotnych. Obejmują one kwestie infrastrukturalne, takie jak mieszkalnictwo, kanalizacja, transport, systemy energetyczne oraz dostępność terenów zielonych i parków, dostęp do zatrudnienia, edukacji i zdrowej żywności. Dlatego od prawie dwustu lat miasta to swoiste laboratoria, które wpływają na życie milionów ludzi poprzez projekty, politykę oraz wewnętrzne programy. Ich sukces (lub niepowodzenie) będzie w najbliższych dekadach bezpośrednio wpływał na osiągnięcie krajowych i globalnych celów zrównoważonego rozwoju. Rozwiązywanie problemu kryzysu klimatycznego zaczyna się od świadomych decyzji zdrowych społeczeństw.
Jednym z przykładów międzynarodowych inicjatyw mających na celu poprawę relacji między miastami a zdrowiem ich mieszkańców jest Sieć Zdrowych Miast WHO. W 2016 roku ponad stu burmistrzów z całego świata podpisało konsensus szanghajski w sprawie zdrowych miast, aby potwierdzić swoje zaangażowanie w zapewnienie zdrowia w miastach, argumentując jednocześnie, że zdrowie planety zaczyna się właśnie w mieście. Z kolei Europejska Sieć Zdrowych Miast WHO jest przykładem działania Sieci Zdrowych Miast WHO w praktyce. Jest to aktywny ruch wyznaczonych miast i akredytowanych sieci krajowych (w Polsce to Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich założone w roku 1993), działający na rzecz priorytetyzowania tematu zdrowia przez władze miejskie. WHO zapewnia wsparcie polityczne, strategiczne i techniczne. Najważniejszym celem jest zapewnienie możliwości współpracy przywództwa na różnych szczeblach administracji w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju i zmniejszenia nierówności zdrowotnych. Inicjatywy na rzecz zdrowia miejskiego WHO koncentrują się na takich tematach, jak jakość powietrza, emisje i klimat, a celem jest wspieranie miast w posiadaniu danych, narzędzi, zdolności i procesów umożliwiających uwzględnienie zdrowia w ich polityce rozwoju.
Kryzys COVID-19 ujawnił strukturalne słabości nie tylko naszych systemów gospodarczych, ale także, co ważniejsze, systemów opieki zdrowotnej. W tym kryzysie wyróżniają się dwie kluczowe zmienne: urbanizacja i nierówność. Mimo że ośrodki miejskie są motorem wzrostu gospodarczego, wyzwaniem dla nich są rosnące obawy dotyczące zdrowia fizycznego i psychicznego dużej grupy osób. Adresowanie tematu zdrowia w kontekście organizmu, jakim jest miasto, odbywa się poprzez projekty i inicjatywy w takich obszarach, jak zdrowie psychiczne, kreatywne sposoby redukcji przemocy, promowanie aktywności fizycznej, nowoczesne modelowanie więzi międzypokoleniowych czy dostęp do świeżego powietrza. W najbliższym czasie do tej listy na stałe dołączy nieprzerwany dostęp do energii, a z czasem także energii „czystej”. Prawie wszystkie wyżej wymienione zagadnienia są w centrum uwagi przedstawicieli administracji oraz prezydentów polskich miast. Wyzwania te są również bezpośrednio uwikłane w kryzys klimatyczny oraz energetyczny. W Europie ten ostatni z powodu trwającego konfliktu w Ukrainie ma dodatkowo zabarwienie polityczne.
Kraków
Jak zmienia się perspektywa planowania i zarządzania miastem po pandemii?
Kraków, tak jak inne miasta, podlega nieustannym zmianom, które są wynikiem oddziaływania różnorodnych czynników, zarówno na poziomie lokalnym, jak i globalnym. Z pewnością można mówić o zauważalnym wpływie zmian klimatycznych, demograficznych, ekonomicznych czy też postępu technologicznego na prowadzenie polityki miejskiej. Rozwiązania przyjęte w ramach prowadzonych obecnie prac nad nowym Studium — dokumentem określającym politykę przestrzenną gminy — muszą podążać za tymi zmianami. Z tego powodu będą uwzględniały wyzwania i problemy związane z adaptacją do zmian klimatu oraz procesami suburbanizacyjnymi. Konsekwencje pandemii COVID-19 związane były przede wszystkim z ogólnoświatowym kryzysem zdrowia publicznego i koniecznością zapewnienia społeczeństwu opieki medycznej, natomiast nie przyczyniły się one do zmiany podejścia do planowania przestrzennego.
Kryzys związany z pandemią oraz połączone z nim ograniczenia w swobodnym przemieszczaniu się wpłynęły na szeroko pojęty sektor turystyczny obejmujący przede wszystkim usługi hotelarskie i gastronomiczne. Nie pozostał również bez czasowego wpływu na krakowski rynek biurowy, element sektora nowoczesnych usług biznesowych. Niemniej w obu tych dziedzinach Kraków nieprzerwanie utrzymuje pozycję lidera wśród miast regionalnych. Obserwujemy również stopniowy powrót do warunków funkcjonowania sprzed roku 2020, co znajduje swoje odzwierciedlenie także w aktualnie realizowanych inwestycjach. Nie zaobserwowano również, aby znacząco zmieniła się struktura sektora usług w Krakowie.
Kraków, plac Św. Ducha po rewitalizacji
fot.: Jan Graczyński © krakow.pl
Z kolei spowodowane kolejnymi falami pandemii trzy lockdowny, przejście pracowników na pracę zdalną, a także uczniów i studentów na naukę zdalną uwypukliły trwające już od wielu lat zmiany dotychczasowych zachowań mieszkańców miasta, polegające na ograniczaniu miejsc aktywności i sposobów spędzania wolnego czasu przede wszystkim do przestrzeni lokalnych. Ta ewolucja, określana jako „ulokalnienie” życia miejskiego, potwierdza zasadność takiego planowania rozwoju, którego celem jest tworzenie przestrzeni publicznych wzmacniających połączenia między ludźmi a przestrzenią zamieszkania.
Trzeba podkreślić, że polityka planistyczna Krakowa już od roku 2003, kiedy zostało przyjęte pierwsze krakowskie studium gminne, następnie jego aktualizacja z 2014 roku, konsekwentnie ukierunkowana jest na budowanie policentryczności metropolitalnej struktury przestrzennej, w której ważną rolę odgrywa system zieleni oraz sieć przestrzeni publicznych, mających wpływ na podniesienie standardów życia i zamieszkania. Cele i priorytety polityki przestrzennej obejmują tworzenie warunków sprzyjających wzmacnianiu więzi społeczności lokalnych.
Podstawowym narzędziem realizacji polityki przestrzennej są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Kraków w znacznym stopniu ma już regulacje planistyczne umożliwiające jego uporządkowany i zrównoważony rozwój. Miasto jest przygotowane w zakresie planowania przestrzennego (niemal 75 procent powierzchni Krakowa pokryte jest planami miejscowymi) i może elastycznie adaptować się do zmieniających się uwarunkowań.
Czy oraz jak miasto jest przygotowane na kryzys energetyczny?
Miasto jest przygotowane na kryzys energetyczny. W Krakowie dystrybutorem ciepła jest Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej SA. Miejskie ciepło pochodzi z trzech źródeł: PGE Energia Ciepła SA oddział w Krakowie, CEZ Skawina SA (oba zasilane węglem) i Zakładu Termicznego Przetwarzania Odpadów (Krakowski Holding Komunalny). PGE i CEZ zapewniają, że mają zapasy węgla, które wystarczą na kilka miesięcy. Cena dostaw ciepła w Krakowie, dystrybuowanego przez MPEC, jest w dużej mierze uzależniona od dostawców. Dwa podmioty są zasilane węglem, jednak dostawcy zapewniają, że mają zapasy. W związku z tym szacowany wzrost cen energii cieplnej w Krakowie wyniesie 10–15 procent.
W ostatnich kilku latach przeprowadzono szereg modernizacji w obrębie MPEC i sieci przez nią eksploatowanej, które pozwolą znacząco ograniczyć sektorowość dostaw ciepła z poszczególnych źródeł. Istnieje więc możliwość przerzucania energii cieplnej z różnych źródeł w obrębie naszego miasta. Dzisiaj, patrząc na kontrahentów, od których MPEC kupuje ciepło, można zauważyć, że ich sytuacja jest niezła. Z analiz prognoz Polskiej Izby Przemysłu Ciepłowniczego wynika, że w przyszłości możemy się spodziewać perturbacji w kwestii dostaw odpowiedniej ilości węgla, jaka powinna zasilać system ciepłowniczy. Polski system ciepłowniczy, czyli ciepłownie i elektrociepłownie, zużywają rocznie około 5 milionów ton węgla, z tego 2,1 miliona pochodzi z polskich kopalń, reszta z importu. Podwyżki węgla będą przenoszone na ceny sprzedaży, ponieważ trafią najpierw do wytwórców, a następnie do MPEC. Polityka Urzędu Regulacji Energetyki jest taka, że jednak obecnie stopuje skalę wzrostu cen kosztów produkcji.
Niezależnie, w związku z kryzysem energetycznym, który może skutkować wysokim kosztem energii oraz ograniczeniami w dostawach, miejskie jednostki organizacyjne oraz podległe im jednostki dokonują przeglądu możliwości ograniczenia zużycia energii niezaburzających realizacji podstawowych zadań i zabezpieczających podstawowe potrzeby użytkowników. Na ten moment żadne decyzje w tej sprawie nie zapadły.
Warto zapoznać się z lipcowym apelem prezydenta Jacka Majchrowskiego do minister klimatu i środowiska Anny Moskwy o dopłaty do ogrzewania gazem i energią elektryczną w gospodarstwach domowych: Kraków apeluje o dopłaty do ogrzewania gazem i energią elektryczną — Magiczny Kraków (www.krakow.pl).
Emilia Król, Wydział Komunikacji Społecznej, Biuro Prasowe
Poznań
Jak zmienia się perspektywa planowania i zarządzania miastem po pandemii?
Okres pandemii miał ogromny wpływ na zarządzanie nie tylko w biznesie, ale też w administracji. Dla sprawnego zarządzania Miastem należało podjąć wiele działań, wdrożyć nowe, dotąd w niewielkim stopniu wykorzystywane sposoby pracy i komunikowania się, ale też rozwinąć już istniejące rozwiązania organizacyjno-zarządcze.
W pierwszych miesiącach pandemii były to działania podejmowane w warunkach kryzysowych, a więc ad hoc, bazując na szczątkowych danych, przy nieprzewidywalnej przyszłości. Wyzwaniem wówczas było planowanie i osiąganie zakładanych wyników zarówno w obszarze finansowym, na przykład dochody budżetu, jak i w wymiarze operacyjnym, na przykład zapewnienie ciągłości świadczenia usług i procesów inwestycyjnych.
Trzeba mocno podkreślić, że w zakresie finansów Miasta w pandemii, w okresie głębokiego lockdownu, budżet został obarczony dodatkowymi ryzykami związanymi z niższym niż się spodziewano przed pandemią tempem przyrostu strony dochodowej finansów. Wynikało to w głównej mierze z przerwanych łańcuchów dostaw towarów i usług w biznesie, z którego wpływy z podatków zasilają część budżetu.
Niestety, kryzys pandemiczny, z którego wydaje się, że jako społeczeństwo wychodzimy, systematycznie przekształca się w kolejny kryzys — tym razem związany z ideą centralizowania planowania i zarządzania na poziomie krajowym i w związku z tym sprowadzaniem samorządów do roli instytucji transferujących środki finansowe.
Poznań, odnowiony Rynek Łazarski; — wzrost samych tylko cen energii elektrycznej oraz gazu oznacza w bieżącym roku dla budżetu miasta dodatkowe wydatki na poziomie około 50 milionów złotych
© Urząd Miasta Poznania
Bieżąca kondycja budżetowa Miasta jest konsekwencją kilku reform podatkowych, które miały miejsce w ostatnich latach: Polskiego Ładu oraz będącej w trakcie procesu legislacyjnego kolejnej jego zmiany (tzw. Polski Ład 2.0), która weszła w życie w lipcu br. Wszystkie te reformy, skutkujące ubytkami wpływów z udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT), istotnie i trwale ograniczyły możliwości finansowe Miasta. Dotyczy to głównie samorządów gmin i powiatów, których dochody własne w głównej mierze bazują na PIT.
W lepszej sytuacji są samorządy wojewódzkie, gdyż źródłem ich dochodów własnych jest przede wszystkim udział w podatku od osób prawnych (CIT). Jednocześnie podkreślenia wymaga fakt, że przyznawane samorządom gminnym i powiatowym rekompensaty miały jedynie charakter jednorazowy lub były częściowe w stosunku do ubytków we wpływach z podatku PIT. Taka sytuacja miała miejsce w ubiegłym roku.
W odniesieniu do 2019 roku dochody Miasta z PIT w 2022 roku będą niższe nominalnie o 5 procent, a po uwzględnieniu inflacji oznacza to ich realny spadek aż o 22 procent. Wskaźnik ten ma podstawowe znaczenie dla oceny kondycji budżetu miasta, ponieważ środki z tytułu udziału w PIT ze względu na ich wielkość, stanowią główne źródło pokrycia wydatków bieżących.
Jednocześnie Miasto w związku z wysoką inflacją ponosi coraz większe koszty funkcjonowania. Wzrost samych tylko cen energii elektrycznej oraz gazu oznacza w bieżącym roku dla budżetu miasta dodatkowe wydatki na poziomie około 50 milionów złotych. Rosnące stopy procentowe oznaczają wyższe o 70 milionów złotych wydatki na odsetki od zadłużenia — prognozowane tylko na ten rok. Tegoroczne skutki ubiegłorocznego wzrostu wynagrodzeń to z kolei 55 milionów złotych.
Ostrożną ocenę sytuacji budżetowej Miasta potwierdziła 27 maja agencja Fitch Ratings, która utrzymała Poznań na liście obserwacyjnej, ze wskazaniem negatywnym, jednocześnie wskazując na dużą niepewności czynników zewnętrznych (takich jak zmiany w prawie podatkowym), wpływających niekorzystnie na przychody Miasta, głównie z tytułu podatku PIT.
Wobec obecnej sytuacji finansowej Miasta, bez zapewnienia stabilizacji finansów, trudno jest racjonalnie planować jego rozwój w perspektywie następnych lat.
Wojciech Kasprzak, dyrektor Wydziału Organizacyjnego UMP
Czy i jak miasto jest przygotowane na kryzys energetyczny?
W zakresie kryzysu energetycznego Miasto analizuje ten temat w kontekście zabezpieczenia w dostawy energii elektrycznej, cieplnej oraz paliwa gazowego. Powołano Zespół Zarządzania Kryzysowego, którego zadaniem ma być wypracowanie mechanizmów przeciwdziałania ewentualnym zdarzeniom związanym z kryzysem energetycznym i łagodzenia ich. Na pierwsze posiedzenie tego zespołu zaproszeni zostali najważniejsi gestorzy sieci przesyłowych energii elektrycznej, cieplnej i paliwa gazowego, celem przedstawienia informacji na temat bezpieczeństwa energetycznego Miasta i zobrazowania ewentualnych zagrożeń.
Poszczególne wydziały urzędu i jednostki miejskie zostały też zobligowane do przeanalizowania ewentualnych działań optymalizujących zużycie energii w obiektach przez siebie zarządzanych. Ponadto Miasto podejmuje szereg działań, które mają na celu wypracowanie oszczędności w zużyciu energii i optymalizację jej zużycia. Są to między innymi inwestycje w termomodernizację obiektów użyteczności publicznej, inteligentne zarządzanie węzłami cieplnymi, które ogrzewają placówki oświatowe. Takie działania mają na celu podniesienie efektywności energetycznej.
Łukasz Musieliński, zastępca dyrektora Wydziału Gospodarki Komunalnej UMP
Poznań; — w zakresie kryzysu energetycznego Miasto analizuje ten temat w kontekście zabezpieczenia w dostawy energii elektrycznej, cieplnej oraz paliwa gazowego
© Urząd Miasta Poznania
Gdańsk
Pandemia uświadomiła nam, jak istotne jest kształtowanie miasta zwartego, a jednocześnie zielonego. Okresy obostrzeń przyczyniły się także do zacieśniania lub wręcz odtwarzania tradycyjnych więzi sąsiedzkich — każdy z nas komuś pomagał w zrobieniu zakupów czy innych codziennych czynnościach. Także rozwój pracy zdalnej spowodował zmiany w sposobach poruszania się po mieście oraz w odniesieniu do preferencji mieszkaniowych. Równocześnie usprawnieniu — dzięki rewolucji w sposobach elektronicznego komunikowania się na odległość — uległy procesy zarządzania miastem: sprawy, których omówienie zajmowało wcześniej wiele czasu, teraz są załatwiane na odległość w bardzo krótkim czasie. Pandemia zmieniła nasze życie, chyba jeszcze nie zdajemy sobie sprawy jak bardzo.
Daniel Stenzel, Rzecznik Prasowy Prezydenta Miasta Gdańska, Biuro Prezydenta
Gdańsk; — projekt Parku Południowego w Gdańsku przedstawiają (od lewej): Edyta Damszel-Turek, Piotr Grzelak, Aleksandra Dulkiewicz
fot.: Grzegorz Mehring © UM w Gdańsku
