Kolizje ptaków z budynkami są częstym zjawiskiem. Rosnącą antropogenizacja środowiska, urbanizacja i powstawanie ludzkich osiedli wzdłuż tras migracji gatunków — szkodzą. Szklane elewacje, coraz częściej stosowane w nowoczesnym budownictwie, stanowią szczególne zagrożenie, ponieważ ptaki nie zawsze je widzą — zderzenia zdarzają się nawet w dzień.
Współczesna architektura w znacznym stopniu bazuje na estetyce nowoczesnych materiałów. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów nowoczesnych budynków są szklane elewacje, które zapewniają naturalne oświetlenie, panoramiczne widoki i wizualne połączenie z otoczeniem. Przeszklone fasady są cenione nie tylko za estetykę, ale także za funkcjonalność — przepuszczają dużo światła dziennego, co pozwala na znaczne oszczędności energii. Szkło jest również łatwe w utrzymaniu i zapewnia dobrą ochronę przeciwpożarową, co sprawia, że jest często stosowane w wieżowcach, spełniając wymogi dotyczące materiałów niepalnych. Współczesne zastosowanie szklanych elementów w architekturze jest szeroko rozpowszechnione, szczególnie w dużych miastach, gdzie ściany osłonowe często stanowią elewacje nowoczesnych budynków. Technika ta kojarzona jest z nowoczesnością, dynamicznym, wielkomiejskim charakterem.
patrzymy z góry
Szklenie ma także wady. Niestety — to, co dla nas jest atutem, dla ptaków i innych zwierząt może stanowić śmiertelną pułapkę. Ptaki nie rozpoznają przezroczystych powierzchni jako barier, co prowadzi do licznych kolizji, zwłaszcza w okresach migracji i dyspersji lęgowej, kiedy młode ptaki poszukują nowych terytoriów. Do najważniejszych z niechcianych skutków, dodatkowo zwiększających ryzyko kolizji, należą: efekt lustra, przezroczystości i latarni morskiej.
Każdy, kto zaprojektował szklany budynek, powinien przejść się koło niego o 5 rano i zobaczyć pokłosie zastane na miejscu.
Efekt lustra występuje w znacznym odsetku nowoczesnych budynków biurowych, gdzie zastosowano wysokorefleksyjne szklane ściany osłonowe. Poprzez odbijanie otaczającego krajobrazu, dają ptakom fałszywe wrażenie. Związane jest z tym zjawisko podlatywania i uderzania ptaków w szyby okienne. Widząc własne odbicie w szybach, traktują je jak wroga, z którym muszą konkurować i wygonić ze swojego obszaru. Takie walki z własnym odbiciem trwają czasami wiele minut, a nawet godzin lub dni. Jak donoszą autorzy kompendium wiedzy w tym zakresie „Ptaki niepotrzebnie tracą czas i energię, które powinny wykorzystać np. na zdobywanie pokarmu czy budowę gniazda. Ryzykują też atak drapieżnika”[1].
Efekt przezroczystości może być szczególnie niebezpieczny, gdy za przezroczystymi szybami znajdują się obiekty potencjalnie atrakcyjne dla ptaków, takie jak wysoka roślinność. Nie widząc bariery ze szkła — chcą wlecieć do wewnątrz. Zresztą — kto nigdy w roztargnieniu nie wszedł w szklane drzwi, niech pierwszy rzuci kamieniem.
Z kolei efekt latarni morskiej stanowi największe zagrożenie dla gatunków nocnych — sztuczne oświetlenie widoczne przez szklane elementy dezorientuje ptaki, a kolizje następują w wyniku ich utraty orientacji w terenie.
szklane pułapki zakazane
Kolizje z budynkami stanowią poważne zagrożenie dla ptaków, z poważnymi obrażeniami skutkującymi natychmiastową śmiercią mniej więcej w połowie wszystkich przypadków[2]. Udowodniono, że na terenie Stanów Zjednoczonych co roku w wyniku kolizji z szybami ginie od 365 do 988 milionów ptaków, w Kanadzie liczba ta wynosi około 25 milionów rocznie, a w Niemczech do 115 milionów. W Polsce sytuacja wygląda podobnie[3].
Na poziomie legislacyjnym na świecie wprowadza się wymogi dotyczące projektowania budynków przyjaznych ptakom. Toronto od 2010 roku wymaga, aby nowe budynki spełniały Toronto Green Standard, który zawiera wytyczne dotyczące „szkła przyjaznego ptakom”. 85% dolnej części budynku (do wysokości 5 metrów) musi być wykonane właśnie z tego materiału. Wymogi te dotyczą również szklanych balkonów i przeszklonych powierzchni dachowych. Toronto było pierwszym miastem w Ameryce Północnej, które wdrożyło takie restrykcje. Od 2019 roku Kanadyjskie Stowarzyszenie Standaryzacji (CSA) wprowadziło standard, który określa zasady projektowania budynków przyjaznych ptakom. W 2021 roku także Nowy Jork ustalił własne przepisy.
Najważniejszy dokument prawny regulujący ochronę ptaków w Unii Europejskiej to Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady[4] — zwana Dyrektywą Ptasią. Głównym celem tej Dyrektywy jest utrzymanie (lub dostosowanie) populacji gatunków ptaków na poziomie odpowiadającym wymaganiom ekologicznym, naukowym i kulturowym. W myśl jej zapisu chronione są wszystkie gatunki ptaków występujących naturalnie w stanie dzikim na europejskim terytorium państw członkowskich. W Polsce prawo nie wspomina wprost o ptakach, możemy znaleźć jednak zapisy takie jak Prawo Ochrony Środowiska, czy samo Prawo Budowlane, które nakazuje do ochrony środowiska. Zdecydowana większość ptaków w naszym kraju podlega ochronie gatunkowej. Jeśli więc śmiertelność ptaków zostanie zauważona, łatwo odwołać się do zapisów ustawy o ochronie przyrody[5] oraz do ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie[6]. Postępowania związane ze szkodami w środowisku, a takim są zderzenia ptaków, prowadzą właściwe terytorialnie regionalne dyrekcje ochrony środowiska, działające na obszarze poszczególnych województw.
mniejsze parcie na szkło
Najprostszym rozwiązaniem problemu nocnych kolizji jest… wyłączanie świateł w budynkach. Od połowy lutego do połowy maja oraz od sierpnia do połowy listopada w Europie Środkowej mają miejsce najważniejsze migracje. To w tym okresie zaleca się wygaszanie świateł od godziny 22.00 do wschodu słońca, a tam, gdzie nie jest to możliwe, powinno się stosować tylko dobrze zogniskowane źródła światła. Problem ten jednocześnie zazębia się z tematem zanieczyszczenia światłem.
Jednak kolizje w ciągu dnia są trudniejsze do uniknięcia. Większość kolizji ptaków ma miejsce poniżej wysokości 5 metrów, ponieważ jest to typowa wysokość drzew i innych obiektów, które ptaki wykorzystują do lądowania, gniazdowania i odpoczynku. Odbicia powodują, że ptaki nie widzą szyb, dlatego na ich powierzchni muszą być umieszczone znaki, które pomogą ptakom je zauważyć.
Stawiam tu kontrowersyjną tezę, ale bardzo potrzebną — szklany budynek wcale nie jest super. Przestańmy uczyć studentów architektury, proponować inwestorom i renderować na konkursowe plansze wielkie, szklane klocki. Na poziomie projektowania najlepiej zrezygnować z majestatycznych przeszkleń. Nie załamie się od tego światowa gospodarka, a miasto nie zamieni się w Pompeje.
Wszystkie wizje domków jednorodzinnych, które tak pięknie mają integrować otaczającą naturę z salonem, skutecznie zabijają żyjącą w otoczeniu faunę. Najwięcej kolizji ma miejsce w pobliżu obszarów z bujną roślinnością i wysoką bioróżnorodnością. Zatem właśnie ogromna szyba w takim miejscu to najgorsze rozwiązanie. Gdy w wyniku zderzenia ginie dorosły osobnik ptaka aktywnie uczestniczący w procesie reprodukcji, straty sięgają dalej — obejmują także utracone możliwości lęgowe.
szkło mniej kontaktowe, poproszę
Kluczowym elementem bezpieczeństwa jest „reguła dłoni”. To zasada stosowania odpowiedniej odległości — około 5 na 10 centymetrów, dokładnie tyle, ile mierzy przeciętna dłoń dorosłego człowieka — która określa maksymalne odstępy między poziomymi i pionowymi liniami lub wzorami na szkle. Markery oprócz tego, że muszą mieć określone odstępy, muszą także posiadać sprawdzone parametry techniczne takie jak kolor, wielkość czy odporność na warunki atmosferyczne, muszą być też umieszczone na zewnętrznej powierzchni szkła. Znaczniki także mogą być intrygujące — te użyte podczas rozbudowy Kresge College na Uniwersytecie Kalifornijskim w Santa Cruz przedstawiają zwierzęta w lokalnym ekosystemie.
Przeszklenie przyjazne ptakom to także szkło trawione. Pomocne jest również stosowanie szkła matowego, spiekanego, wzorzystego lub pustaków szklanych. Występują już w tej formie dedykowane szklenia. Jako projektanci pamiętajmy, żeby tam, gdzie możemy stosować szkło znaczone, najlepiej przeplatane ze szkłem nieprzeziernym, matowym.
Innym sposobem ochrony ptaków przed odbiciem od szkła jest stosowanie powłoki UV — przezroczysta dla ludzi, ale widoczna dla ptaków w spektrum UV. Ważne jest także stosowanie szkła antyrefleksyjnego, które zmniejsza odbicie światła widzialnego i zapewnia wysoką przejrzystość. Szyby o zewnętrznym współczynniku odbicia nieprzekraczającym 15% są dobrym wyborem. Gdy szkło antyrefleksyjne jest używane na narożnikach, korytarzach czy łącznikach, konieczne jest dodatkowe zabezpieczenie, stosując dowolne techniki obróbki szkła.
Ponadto pomocne dla ptaków może być stosowanie żaluzji fasadowych, a w tradycyjnych, historycznych budynkach — okiennic, które jednocześnie będą chronić przed przegrzewaniem się budynku. Rolety są rozwiązaniem tylko częściowym — używamy ich głównie w słoneczne dni i określone godziny, co sprowadza się do mniejszej efektywności ochronnej. Także moskitiery są w stanie uchronić ptaki przed kolizją. Bez względu na typ konstrukcji umożliwiają one swobodne otwieranie okna oraz skutecznie chronią ptaki przed uderzeniami, amortyzując siłę potencjalnego zderzenia. Jak donosi już wspomniana wcześniej Fundacja Szklane Pułapki, aby spełniały swoją funkcję ochronną, należy montować je w odległości co najmniej 5 cm od szyby[7].
z widokiem na przyszłość
Realizacja pełnego zabezpieczenia szklanej fasady budynku może być zadaniem trudnym do osiągnięcia. Z tego powodu organizacja American Bird Conservancy opowiada się za podejmowaniem natychmiastowych, dostępnych działań, nawet jeśli nie eliminują one problemu w całości. Według ABC lepsze jest wykonanie praktycznych kroków teraz niż czekanie na idealne rozwiązania, które mogą nigdy nie nadejść. Dzięki zastosowaniu wymienionych technologii możliwe jest projektowanie budynków, które będą bezpieczniejsze dla ptaków, minimalizując ryzyko kolizji.
Choć ptaki są najczęściej ofiarami kolizji z przeszkleniami, problem ten dotyka również innych zwierząt. Nietoperze, które wykorzystują echolokację, mogą być zdezorientowane przez gładkie powierzchnie szklane. Nawet duże ssaki, mogą uderzyć w szklane bariery, nie zdając sobie sprawy z ich obecności. Architektura ma ogromny wpływ na otaczający nas świat, a przeszklenia w budynkach są tego doskonałym przykładem.
Jako architekci, mamy moralny obowiązek projektować budynki, które są nie tylko piękne i funkcjonalne, ale także przyjazne dla środowiska. Dzięki świadomemu projektowaniu i zastosowaniu odpowiednich technologii możemy stworzyć środowisko, które będzie bezpieczne zarówno dla ludzi, jak i dla zwierząt.
Magdalena Milert
[1] Zyśk-Gorczyńska, E., Mikusek, R., Sztwiertnia, H., Adamczyk, M., Aleksiejczuk, A., Gołębiowska, A.,... & Zbyryt, A. (2021). Kolizje ptaków z transparentnymi powierzchniami: kompendium wiedzy. Fundacja Szklane Pułapki.
[2] Oglęcki, P., & Żabicka, J. M. (2023). Mortality of birds as a result of collisions with glazing on the example of building structures in Warsaw. Zeszyty Naukowe SGSP/Szkoła Główna Służby Pożarniczej, (85).
[3] Gleń, Z., Gołda, M., Koba, P., & Bełkot, Z. Kolizje ptaków z transparentnymi powierzchniami. Wybrane zagadnienia z zakresu ochrony i zagrożeń środowiska, 52.
[4] 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.U. UE z 2010 r. Nr 20, poz. 7), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A32009L0147
[5] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20040920880 i akt wykonawczy do niego: § 6 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
[6] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20070750493
[7] Zyśk-Gorczyńska, E., Mikusek, R., Sztwiertnia, H., Adamczyk, M., Aleksiejczuk, A., Gołębiowska, A.,... & Zbyryt, A. (2021). Kolizje ptaków z transparentnymi powierzchniami: kompendium wiedzy. Fundacja Szklane Pułapki
