Pora zmierzyć się z poważnymi wyzwaniami w zarządzaniu odpadami, by sprostać unijnym wymogom recyklingu i zminimalizować negatywny wpływ na środowisko. Ponieważ współczesność wymaga innowacji, a każdy problem przestaje być problemem i staje się wyzwaniem, ten tekst mogę spokojnie zacząć od zdania: „współczesne polskie miasta stają przed licznymi wyzwaniami związanymi z zarządzaniem gospodarką odpadami”.
recykling w Unii Europejskiej — dyrektywy… czy po prostu zdrowy rozsądek?
Do 2035 roku zgodnie z Dyrektywą Unii Europejskiej wszystkie kraje członkowskie powinny osiągnąć 65% poziom recyklingu odpadów[1]. W Polsce z zebranych oraz odebranych w 2022 r. odpadów komunalnych do odzysku przeznaczono 61% odpadów komunalnych wytworzonych, z tego do recyklingu przeznaczono 27%. Chociaż Polska posiada jeden z najniższych wskaźników średniej ilości wytworzonych odpadów komunalnych na jednego mieszkańca wśród krajów europejskich, to warto dodać, że w 2022 roku wytworzono u nas 13 420 tys. ton odpadów komunalnych, dając wagę porównywalną do wagi… prawie 700 Stadionów Narodowych[2]. To niemało, prawda?
Odpady komunalne wytworzone według sposobów zagospodarowania w krajach europejskich w 2021 r
© Główny Urząd Statystyczny, Departament Rolnictwa i Środowiska
Śmieci to zatem wyzwanie dość dużej wagi. System gospodarki odpadami w Polsce, zarówno komunalnymi, jak i poużytkowymi, wykazuje poważne nieprawidłowości, które sprzyjają rozwojowi „szarej strefy”. Przypadki nielegalnego przetwarzania odpadów oraz brak skutecznego monitoringu i zarządzania rynkiem odpadów prowadzą do znaczących strat finansowych dla państwa. Szczególnie niepokojący jest brak osiągnięcia zakładanych poziomów recyklingu i przygotowania do ponownego użycia odpadów, co zagraża realizacji przyszłych celów związanych z gospodarką o obiegu zamkniętym.
kraj podzielony
– gospodarka odpadami w Polsce
Jeśli zanurkujemy w ten śmieciowy basen nieco głębiej, okaże się, że w naszym kraju widać mocne zróżnicowanie. To głównie gminy wiejskie śmiecą mniej (przynajmniej tak wynika z dostępnych danych GUS). Być może wynika to z łatwiejszej możliwości sortowania (więcej miejsca na kubły) lub z większej odpowiedzialności za odpady i kary, opłaty za brak segregacji. Śmieciowa średnia dla Polski wynosi 355 kg na mieszkańca na rok. W 2022 r. nieco więcej niż ćwierć gmin odebrało poniżej 200 kg odpadów komunalnych na mieszkańca. W przypadku 60% gmin ilość wytworzonych odpadów mieściła się w przedziale 200-400 kg na mieszkańca. Natomiast największe ilości odpadów komunalnych wytwarzane są… w gminach turystycznych.
Problemem nie jest tu tylko ilość, ale i jakość śmieci. Wiele polskich miast zmaga się z niskim poziomem segregacji odpadów, który waha się od 34% do 58%, co ma bezpośredni wpływ na efektywność recyklingu[3]. Niska jakość segregacji jest szczególnie widoczna w dużych miastach z zabudową wielorodzinną, gdzie mieszkańcy często korzystają ze wspólnych miejsc gromadzenia odpadów, co prowadzi do rozproszenia odpowiedzialności.
turystyczna hulaj dusza
– turyści śmiecą najwięcej?!
Egzaminu ze śmieci nie spełniają głównie turystyczne miasta. W Polsce są miejscowości, gdzie na jednego mieszkańca przypada ponad dwie tony śmieci rocznie, głównie z powodu turystyki. Władysławowo, które w sezonie letnim przyciąga setki tysięcy turystów, jest jednym z przykładów
Miejsca turystyczne są często bardziej zaśmiecone, co jest wynikiem masowej turystyki oraz braku odpowiedzialności niektórych odwiedzających. Turyści, zwłaszcza w popularnych destynacjach, często nie przywiązują wystarczającej wagi do utrzymania porządku i przestrzegania norm społecznych. Turystyka jest głównym czynnikiem przyczyniającym się do wytwarzania odpadów, a szacunki sugerują, że turyści produkują od czterech do ośmiu procent globalnych odpadów, co stanowi około 1,3 miliarda ton rocznie[4]. W niektórych obszarach turyści mogą generować nawet dwa razy więcej odpadów niż lokalni mieszkańcy, co wywiera ogromną presję na lokalne systemy gospodarowania odpadami. Również sektor hotelarski, obsługujący licznych gości, generuje znaczne ilości zmarnowanej żywności. Jakby tego było mało, hotele mogą przyczyniać się do dalszej degradacji, niewłaściwe postępując ze ściekami i odpadami chemicznymi.
Śmieci w jednym z krakowskich bloków
zdjęcie nadesłane od jednej z obserwujących, archiwum prywatne autorki
drogo i trudno
– recykling w Polsce
Najwyższa Izba Kontroli w swoim dokumencie ponosi, że istotnym wyzwaniem jest konieczność sprostania wyzwaniom zakładanych celów bazując na danych. Te pozyskane z GUS, w świetle założeń określonych dla odzysku, w tym recyklingu odpadów komunalnych, wskazują na nieosiągnięcie przez Polskę zakładanych poziomów[5]. Według dokumentu z 2021 roku nie stworzono niezbędnych warunków do monitorowania rynku odpadów i właściwego nimi zarządzania. Polska nie transponowała w pełni pakietu odpadowego, mimo że termin upłynął 5 lipca 2020 r. Ograniczało to szanse na przygotowanie niezbędnej infrastruktury dla osiągnięcia celów i naraża kraj na kary finansowe nakładane przez UE.
W 2018 r. według wyliczeń ekspertów szara strefa kosztowała państwo rocznie ponad 750 mln zł z tytułu utraconych podatków (VAT, CIT, PIT). Kontrola NIK ujawniła nieprawidłowości o łącznej wartości ponad 639 milionów złotych, z czego większość dotyczyła Urzędu m.st. Warszawy[6].
Istniejące problemy w gospodarce odpadami są także związane z brakiem wdrożenia unijnego „pakietu odpadowego” na czas oraz niewystarczającym nadzorem nad postępowaniem z odpadami komunalnymi w kontrolowanych gminach. Nieefektywne zarządzanie odpadami przyczynia się do wzrostu kosztów, które ostatecznie obciążają mieszkańców.
Na poziomie administracji publicznej występują liczne zaniedbania, w tym brak specjalistycznych jednostek do kontroli ochrony środowiska oraz nieskuteczny nadzór nad organizacjami odzysku i podmiotami prowadzącymi działalność w zakresie odbioru odpadów komunalnych. System informatyczny BDO, który miał służyć do monitorowania rynku odpadów, funkcjonował wadliwie, co dodatkowo utrudniało właściwe zarządzanie i kontrolę w tym obszarze[7].
efektywne rozwiązania w gospodarce odpadami
Współfinansowanie projektów z funduszy europejskich i krajowych może być kluczowe dla skutecznej modernizacji systemów zarządzania odpadami. Najbardziej efektywne rozwiązania w gospodarce odpadami obejmują kilka kluczowych elementów, które znacząco wpływają na poprawę zarządzania odpadami i przyczyniają się do osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju.
rozszerzona odpowiedzialność producentów (ROP) w dziedzinie recyklingu
Pierwszym z tych elementów jest rozszerzona odpowiedzialność producentów (ROP). System ROP zobowiązuje producentów do zarządzania cyklem życia swoich produktów, w tym do ich recyklingu po zakończeniu okresu użytkowania. Implementacja tego systemu jest jednym z najważniejszych mechanizmów, które mogą zwiększyć efektywność gospodarki odpadami. Dzięki ROP, producenci są zmuszeni do ponoszenia części kosztów związanych z recyklingiem i utylizacją swoich produktów, co motywuje ich do projektowania bardziej ekologicznych i łatwiejszych do przetworzenia towarów. W konsekwencji, odpowiedzialność producentów za odpady nie kończy się na etapie sprzedaży, lecz obejmuje cały cykl życia produktu, co znacząco zmniejsza ilość odpadów trafiających na składowiska[8].
gospodarka surowców o obiegu zamkniętym (GOZ)
Kolejnym elementem jest gospodarka o obiegu zamkniętym (GOZ), która promuje minimalizację odpadów i maksymalne wykorzystanie surowców poprzez recykling i ponowne użycie. Koncepcja ta jest jednym z priorytetów unijnej polityki środowiskowej. Gospodarka o obiegu zamkniętym dąży do zmniejszenia negatywnego wpływu działalności człowieka na środowisko, ograniczając ilość odpadów i zanieczyszczeń. Wdrożenie GOZ w polskich miastach wymaga zmian nie tylko w infrastrukturze i systemach zarządzania odpadami, ale również w świadomości społecznej i postawach konsumenckich.
śmietnik przy jednej z krakowskich obwodnic
© Magdalena Milert
zintegrowane systemy zwięskzające efektywność zbiórki odpadów
Do listy „to do” należy dopisać także zintegrowane systemy zbiórki odpadów. Usprawnienie procesów zbierania i segregacji odpadów zwiększa ich jakość i efektywność recyklingu. Dobrze zorganizowane systemy zbiórki, które uwzględniają różne rodzaje odpadów, pozwalają na lepsze wykorzystanie surowców wtórnych i zmniejszenie ilości odpadów trafiających na składowiska. W miastach, gdzie takie systemy są dobrze rozwinięte, obserwuje się wyższe wskaźniki recyklingu i mniejsze koszty związane z zarządzaniem odpadami.
edukacja społeczna w zakresie recyklingu
Równie ważnym elementem, jest oczywiście — edukacja społeczna. Zwiększenie świadomości mieszkańców na temat segregacji i ograniczania odpadów jest kluczowe dla poprawy efektywności systemu gospodarowania odpadami. Edukacja ekologiczna odgrywa fundamentalną rolę w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczeństwa. Dzięki niej, mieszkańcy są bardziej świadomi wpływu swoich działań na środowisko, co prowadzi do lepszego przestrzegania zasad segregacji odpadów oraz zmniejszenia ich ilości. Programy edukacyjne i kampanie informacyjne są niezbędne do skutecznego wdrożenia gospodarki o obiegu zamkniętym (Instytut Spraw Publicznych, 2023).
rozwój infrastruktury do przetwarzania odpadów
Ostatnim, ale nie mniej ważnym wyzwaniem jest rozwój infrastruktury do przetwarzania odpadów. Wymagana jest budowa nowych instalacji, które pozwolą na spełnienie unijnych norm i zwiększenie efektywności recyklingu. W miastach takich jak Warszawa, Wrocław czy Łódź, istnieją nowoczesne zakłady przetwarzania, które starają się sprostać tym wymaganiom, jednak wciąż istnieje potrzeba dalszego rozwoju i modernizacji[9].
słowem zakończenia
Tak, zarządzanie gospodarką odpadami w polskich miastach to proces pełen wyzwań. Tak, potrzeba nam innowacji. Przede wszystkim jednak na poważnie trzeba wprowadzić stabilne przepisy i stawiać na jakość segregacji odpadów oraz edukację w zakresie recyklingu aby rozwiązanie tych problemów było w ogóle możliwe.
Magdalena Milert
[1] https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20180328STO00751/zrownowazone-zarzadzanie-odpadami-dzialania-ue
[2] Biorąc pod uwagę dostępne dane, można oszacować, że całkowita waga Stadionu Narodowego wynosi około 20 000 ton, może jednak być większa, biorąc pod uwagę dodatkowe elementy konstrukcyjne oraz materiały użyte w budowie.
[3] Głuszyński, P., Kobylińska, A., & Chodkiewicz, E. (2023). Wyzwania gospodarki odpadami komunalnymi w gminach. Instytut Spraw Publicznych. ISBN 978-83-7689-447-8.
[4] https://resource.co/article/managing-waste-tourist-cities-2023
[5] Najwyższa Izba Kontroli. (2021). Informacja o wynikach kontroli: Funkcjonowanie systemu gospodarki odpadami komunalnymi i poużytkowymi oraz transgraniczne przemieszczanie odpadów (Nr ewid. 117/2021/P/20/045/KSI, SI.430.005.2021). Departament Środowiska.
[6] https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/smieciowe-bezholowie.html
[7] Ponad połowa użytkowników systemu BDO, którzy wzięli udział w badaniu zrealizowanym przez Interzero (wcześniej Interseroh) w 2020 r., negatywnie oceniła jego funkcjonalności. Za: https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/BDO-platforma-odpadowa-digitalizacja-Interzero-Aleksandra-Mikiel-12588.html
[8] Zagrożenia dla rozwoju sektora gospodarki odpadami. (2023). https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/zagrozenia-dla-rozwoju-sektora-gospodarki-odpadami-apel-14765.html
[9] Najwyższa Izba Kontroli. (2023). Śmieciowe bezhołowie. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/smieciowe-bezholowie.html
