W latach 1980–1990 działała w Krakowie Akademicka Pracownia Architektury. Ta niewielka placówka, kierowana przez Stanisława Deńko, powstała w ramach Studenckiej Spółdzielni Pracy „Żaczek”, stała się swoistym inkubatorem przedsiębiorczości, z którego wywodzi się szereg krakowskich firm architektonicznych.
Autorzy projektów budynków projektowanych w ramach planu koordynacyjnego Dębniki-Zakrzówek, fotografia wykonana przed pracownią APA, na Placu Matejki w Krakowie, ok. 1987. Stoją od lewej: Stanisław Niemczyk, Marek Kuszewski, Maria Misiągiewicz, Wacław Stefański, Anna Mróz, Bogusław Piechnik, Małgorzata Gruszka, Wojciech Chmielewski, Zofia Nowakowska, Janusz Duliński, Wacław Seruga, Iwona Zuziak, Andrzej Lorenc, Piotr Kałuża, Janusz Ingarden, Krzysztof Kwiatkowski, Andrzej Wyżykowski, Aleksander Böhm, Zbigniew Zuziak, Wojciech Miecznikowski, Krzysztof Bojanowski. Poniżej: Witold Gawłowski, Krzysztof Lenartowicz, Dariusz Gruszka, Józef Skoczyński, Stanisław Deńko, Robert Kuzianik, Wojciech Kosiński. Unosza się: Jan Rączy, Barbara Setkowicz, Trojanowski.
© archiwum Stanisława Deńki | Ilustracje dzięki uprzejmości Artura Jasińskiego
Polska praktyka architektoniczna
w latach 80. XX wieku
Lata 80. XX wieku były dla polskich architektów okresem trudnym. Publiczne inwestycje załamały się, a prywatny rynek praktycznie nie istniał. Architekci byli ubezwłasnowolnieni, na wykonanie indywidualnego projektu musieli każdorazowo uzyskać pisemną zgodę swojego pracodawcy. Nadzieja na systemowe zmiany, wywołana wydarzeniami sierpniowymi, z czasem, po wprowadzeniu stanu wojennego ustąpiła fali ogólnej apatii i zniechęcenia. Wielu architektów, szczególnie młodego pokolenia, wyjeżdżało wówczas z Polski, szukając swoich szans na emigracji.
Jednak już wtedy rodziły się inicjatywy zmierzające do odbudowy prywatnej praktyki i pozycji zawodowej architekta. Przy lokalnych Oddziałach SARP‑u z początkiem lat 80. powstały Pracownie Usług Architektonicznych, utworzony został także specjalny rachunek bankowy, tzw. Inkaso. Dzięki tym instrumentom Stowarzyszenie mogło pośredniczyć pomiędzy indywidualnymi architektami, a instytucjami, które zamawiały u nich projekty, stając się w ten sposób platformą umożliwiającą wykonywanie zawodu w sposób niezależny od instytucji państwowych. W 1982 roku w Warszawie, staraniem grupy wybitnych twórców powstały Autorskie Pracownie Architektury — Przedsiębiorstwo Państwowe. W ramach tej firmy działało — pod szyldem państwowym, lecz na zasadach quasi rynkowych — 14 pracowni architektonicznych, zatrudniających w szczytowym okresie ponad 175 pracowników. Po zmianie systemu polityczno‑gospodarczego, z końcem lat 80., Pracownie Autorskie zostały przekształcone w firmy prywatne, niektóre z nich odniosły w nowej, rynkowej rzeczywistości wielki sukces zawodowy, z reguły zachowując przy tym tradycyjną nazwę APA przed nazwiskiem szefa pracowni (np. APA Kuryłowicz, APA Markowski, APA Wojciechowski).
Jedyną formą organizacyjną umożliwiającą wykonywanie zawodu architekta w oparciu o zasady rynkowe, bez bezpośredniej kurateli państwa, była w latach 80. spółdzielczość pracy. 9 września 1982 roku został zarejestrowany w Gdańsku Zespół Autorskich Pracowni Architektonicznych ZAPA, działających pod skrzydłami ówczesnej Cepelii. Gdańska ZAPA działa nieprzerwanie do dziś, jej architekci mają na koncie kilkaset zrealizowanych projektów. W Krakowie dwa lata wcześniej, na identycznych, spółdzielczych zasadach, poza państwowymi strukturami rozpoczęła działalność Akademicka Pracownia Architektury.
pierwszy okres działalności APA:
lata 1980–1985
Powstaniu Akademickiej Pracowni Architektury towarzyszy barwna historia, która zaczęła się od wyprawy studentów Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej dookoła Morza Śródziemnego, zorganizowanej w 1979 roku. Po koniec trwającej pięć miesięcy ekspedycji studenci odwiedzili w Rzymie papieża Jana Pawła II, co w audycji radia Wolna Europa zostało przedstawione jako ich zbiorowa prośba o azyl(!). W rezultacie uczestników wyprawy relegowano z uczelni. Wtedy to trzech niedoszłych dyplomantów: Marek Łakomski, Józef Skoczyński i Wiesław Socha postanowiło wziąć sprawy w swoje ręce i stworzyć własne miejsce pracy. W tym celu wymyślili studencką pracownię usług architektonicznych. Wkrótce, dzięki poparciu profesora Przemysława Szefera i życzliwości ówczesnego dziekana, profesora Andrzeja Skoczka, w kwietniu 1980 roku, w użyczonej przez Wydział Architektury sali położonej na I piętrze w budynku przy ul. Filipa 25 otwarta została filia Studenckiej Spółdzielni Pracy „Żaczek”: Zakład Usługowy nr 16 — Studencka Pracownia Architektury Współczesnej. Wielkim sukcesem jej pierwszego szefa — Józefa Skoczyńskiego —było uzyskanie zgody na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie projektowania, w tym prawa do wystawiania faktur wszystkim podmiotom gospodarczym ówczesnego PRL‑u. Jednak, aby otworzyć rynek zleceń potrzebny był ktoś znany w środowisku, kto miał odpowiednią wiedzę, umiejętności i autorytet, kto byłby w stanie zdobywać klientów i kierować pracami projektowymi, i dlatego założyciele zwrócili się z propozycją poprowadzenia pracowni do Stanisława Deńko, asystenta profesora Witolda Cęckiewicza, który w styczniu 1981 roku objął stanowisko kierownika pracowni.
Pracownia, położona w dogodnym punkcie, na szlaku pomiędzy siedzibą Wydziału Architektury a Starym Miastem, wkrótce stała się popularnym miejscem spotkań młodego pokolenia adeptów architektury. Stanisław Deńko gromadził wokół siebie zdolną młodzież, pod jego kierunkiem opracowanych zostało kilka dużych, międzynarodowych konkursów architektonicznych. Charyzma lidera i powiew wielkiego architektonicznego świata sprawiały, że praca nad tymi projektami była dla wszystkich zaangażowanych niezapomnianym przeżyciem. Od pracy konkursowej z roku 1982, na budynek ustawiony na zakończeniu wielkiej paryskiej osi, na placu La Defense, wzięło się logo pracowni — prosta bryła przypominająca taboret wpisany w sześcian. Wtedy też została zmieniona nazwa: Studencka Pracownia Architektury Współczesnej (SPAW) została zastąpiona dostojniej brzmiącą Akademicką Pracownią Architektury (APA).
Znak firmowy pracowni APA.
© archiwum APA Czech_Duliński_Wróbel | Ilustracje dzięki uprzejmości Artura Jasińskiego
W 1983 roku został przebudowany lokal pracowni. Zajmowane przez nią jedno obszerne pomieszczenie zostało podzielone wzdłuż, poprzez zabudowę przeszkloną ścianą i w poprzek, antresolą. Dzięki temu powstało wygodne i oryginalne wnętrze, utrzymane w charakterystycznej, jasnozielonej kolorystyce, mogące pomieścić kilkanaście stanowisk pracy.
W pierwszym okresie działalności powstały w APA, oprócz prac konkursowych, liczne projekty wnętrz, w tym Audytorium Hall w Aleppo w Syrii (R. Loegler z zespołem), jak również realizacyjne projekty architektoniczne, m.in. rewaloryzacja pałacyku Marfiego z równoczesną adaptacją na Bank Spółdzielczy Rzemiosła (1982, R. Aleksandrowicz, A. Fedak i B. Podhalański), budynki plombowe: przy ul. Czarnowiejskiej 17 (1983/84, A. Jasiński i J. Pencakowski) i na rogu ulic Jakuba i Warszauera, na Kazimierzu (1984/85, A. Jasiński i W. Oktawiec). Warto wspomnieć, że ten budynek, nawiązujący formą i detalem do tradycyjnej zabudowy, istniejącej tu w XIX wieku, stał się zaczątkiem kulturowej i przestrzennej rewaloryzacji zrujnowanego fragmentu miasta, jakim był wówczas pożydowski Kazimierz.
Budynek plombowy na narożniku ulic Jakuba i Warszaurea 9. Autorzy projektu: A. Jasinski, W. Oktawiec. Projekt 1984/85, realizacja 1986/87.
© archiwum Autora
Zwieńczeniem tego okresu działalności pracowni była Nagroda Główna przyznana w konkursie I Biennale Architektury w Krakowie, w grudniu 1985 roku, zespołowi APA za projekt rehabilitacji Starej Gazowni na Kazimierzu. Była to praca charakterystyczna dla okresu wczesnych lat osiemdziesiątych: mocno obrysowana, bogata plastycznie i pełna historycznych odniesień.
etatyzacja działalności projektowej:
lata 1986–1990
W 1986 roku pracownia weszła na nową ścieżkę rozwoju: powstały etatowe zespoły zajmujące się realizacją zadań projektowych. Pierwszym z nich kierował Artur Jasiński. Wkrótce pracownię zasilili kolejni architekci, rezygnujący z pracy w biurach projektów lub z etatów na uczelni, na rzecz budowania samodzielnej praktyki projektowej. Byli to Jacek Czech (od 1987 roku), Marek Kamiński (1987), Janusz Duliński (1987) i Piotr Wróbel (1988). Z tego okresu pochodzą m.in. projekty pawilonu handlowo‑usługowego firmy Igloopol na osiedlu Jugowice, domu kultury i szkoły w Lubomierzu oraz projekt adaptacji XIX‑wiecznej bożnicy Zuckera przy ul. Węgierskiej na Teatr Telewizji Studio.
Pierwszy etatowy zespół projektowy APA, od lewej: Stanisław Deńko, Jacek Czech, Robert Kuzianik, Dariusz Gruszka i Artur Jasiński, 1987.
© archiwum Autora
W latach 1986–88 w APA opracowane zostały także projekty dla rejonu Dębniki‑Zakrzówek. Autorami planu koordynacyjnego byli Krzysztof Bojanowski, Stanisław Deńko, Marek Dunikowski i Wojciech Miecznikowski. Ich intencją było odtworzenie procesu spontanicznego narastania miasta, poprzez zróżnicowanie charakteru poszczególnych budynków i dlatego, wzorem berlińskiej IBA, do udziału w opracowaniu indywidualnych projektów zaproszono szereg znanych architektów, przede wszystkim związanych z Wydziałem Architektury Politechniki Krakowskiej.
W 1986 roku w ramach APA utworzony został wydzielony Zespół Projektowy Opery, którego zadaniem było opracowanie projektu kompleksu krakowskiej opery, zlokalizowanej przy Rondzie Grunwaldzkim. W jego skład, oprócz profesora Witolda Korskiego, wchodzili jego współpracownicy, pełniący funkcję generalnych projektantów: Marek Kozień i Jan Rączy, a obsługą formalno‑prawną projektu zajmował się etatowy pracownik APA Ryszard Aleksandrowicz.
Niewątpliwie największym sukcesem pracowni z omawianego okresu była wygrana w zamkniętym konkursie architektonicznym na budynek nowego terminala lotniska w Balicach (S. Deńko, D. Gruszka, J. Duliński i P. Wróbel, 1988). Projekt ten stał się początkiem całej serii terminali i obiektów lotniskowych, realizowanych w latach 1988–2012 przez architektów wywodzących się z APA.
przekształcenia organizacyjne i własnościowe
po 1990 roku
W 1990 roku miały miejsce znaczące w historii APA wydarzenia: Stanisław Deńko wyjechał na kontrakt do Uniwersytetu w Knoxville, w USA, a jego miejsce na stanowisku kierownika pracowni objął Marek Dunikowski. W świetle reform polityczno‑gospodarczych spółdzielcza formuła pracowni szybko traciła rację bytu. Wprawdzie wokół szalała inflacja a rynek był w stanie głębokiej zapaści, lecz w środowisku architektów panowało przekonanie, że jest to tylko stan przejściowy. Inwestowano wtedy w przyszłość, z głęboką wiarą, że urynkowienie procesów gospodarczych przyniesie w rezultacie ożywienie i pracę dla nowotworzonych, prywatnych praktyk architektonicznych. W tym czasie powstało wiele najbardziej liczących się na rynku firm projektowych, m.in. JEMS (1988), APA Kuryłowicz (1989), Bulanda‑Mucha (1991), Budzyński‑Badowski (1991), JET — Atelier Ingarden‑Ewy (1991).
Także Akademicka Pracownia Architektury została przekształcona w firmę prywatną: 16 listopada 1990 roku została zarejestrowana kolejna APA: Agencja Projektowa „Architektura” Sp. z o. o., która na mocy porozumienia ze spółdzielnią „Żaczek” przejęła znak firmowy, prawa i zobowiązania oraz część majątku ruchomego Akademickiej Pracowni Architektury. W nowej strukturze własnościowej każdy wspólnik miał jeden głos i równy udział. Jednak demokratyczna formuła równych głosów i różnych opinii, pogłębiona zderzeniem odmiennych osobowości, nie wytrzymała próby czasu i wkrótce, jesienią 1991, roku doszło do pierwszego podziału. Stanisław Deńko, Marek Dunikowski i Artur Jasiński wystąpili z nowopowstałej spółki i wraz z Wojciechem Miecznikowskim założyli firmę DDJM Biuro Architektoniczne. Z czasem nastąpiły kolejne podziały: z APA wystąpili Dariusz Gruszka (1992) i Robert Kuzianik (1996). Także z DDJM odchodzili jej partnerzy — założyciele: w 1994 roku Stanisław Deńko, a w 2002 roku Artur Jasiński.
Można kruszyć kopie o to, kto był pierwszym w Polsce pionierem wolnego rynku usług architektonicznych, lecz niezależnie od punktu widzenia i obranych kryteriów stwierdzić należy, że Akademicka Pracownia Architektury była bardzo sprawnym inkubatorem przedsiębiorczości architektonicznej, z którego wywodzi się szereg znanych, krakowskich biur i grono równie znakomitych kolegów, prowadzących swoje prywatne praktyki zarówno w Polsce, jak i za granicą. Należą do nich: APA Czech_Duliński_Wróbel; Wizja Stanisława Deńki, DDJM Marka Dunikowskiego, Biuro Architektoniczne Artur Jasiński i Wspólnicy, KKM Marka Kozienia, Q‑Arch Roberta Kuzianika i Wiesława Sochy, Agencja Architektoniczna Alex‑Us Ryszarda Aleksandrowicza, Ab‑Arch Dariusza Gruszki, Archipraxis Marka Kamińskiego i amerykańska firma Path Architecture PC Wojciecha Oktawca.
Do dziś w niektórych krakowskich pracowniach spotyka się charakterystyczne, bejcowane w jasnozielonym kolorze meble, którymi urządzony był pierwszy lokal APA, a jej charakterystyczny znak firmowy jest nadal używany przez spółkę APA Czech_Duliński_Wróbel. Te znajome formy budzą u wielu krakowskich architektów odruch nostalgicznej sympatii, przypominając czasy młodości, stanu wojennego, kartek na żywność, samochodów Fiat 126P i pierwszych, najsilniejszych zawodowych emocji i wzruszeń.
Artur JASIŃSKI
Artur Jasiński jest architektem, dyrektorem biura architektonicznego Artur Jasiński i Wspólnicy oraz nauczycielem akademickim — adiunktem na Wydziale Architektury i Sztuk Pięknych Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie. Jest laureatem nagród i wyróżnień w ponad dwudziestu konkursach architektonicznych i autorem wielu budynków użyteczności publicznej, między innymi Sądów Rejonowych w Olkuszu i w Świdniku, Centrum Biurowego Lubicz i parku biurowego Bonarka 4 Business w Krakowie.
