Niezmiennie od kilku lat Gdańsk zajmuje pierwsze miejsce w Water City Index — raporcie tworzonym przez Fundację GAP, Open Eyes Economy i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. Dlaczego akurat stolica województwa pomorskiego wyróżnia się na tle innych miast w Polsce?
W 2022 roku Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej ponownie opublikowała indeks, w którym oceniała polskie miasta pod kątem polityki wodnej. Metodologia indeksu brała pod uwagę nie tylko wykorzystanie wody w gospodarstwach domowych i przemyśle, ale również w kontekście zagrożeń takich jak powódź czy susza lub potencjału rekreacyjnego. Z czego wynika sukces Gdańska? Przede wszystkim z przyjętej polityki wodnej i wszystkich dokumentów, które kształtują przestrzeń tego hanzeatyckiego miasta.
Jak Gdańsk tworzy swoje przestrzenie lokalne? Jaki jest w tym udział Urzędu, a jaki mieszkańców? Dlaczego powinniśmy stawiać na rysunki zamiast na wizualizację? Wreszcie, na czym polega Gdańska Polityka Wodna i jej „hydrosukces"? O tym rozmawiamy z dyrektorką Biura Rozwoju Gdańska Edytą Damszel-Turek oraz kierowniczką Zespołu Przestrzeni Publicznych i Krajobrazu Anną Fikus Wójcik.
Wiktor Bochenek: Zacznijmy od podstaw. Jakie są najważniejsze dokumenty dotyczące rozwoju Gdańska i czym zajmuje się biuro?
Edyta Damszel-Turek: Biuro Rozwoju Gdańska zajmuje się planowaniem przestrzennym. Sporządzamy dla całego miasta dokumenty strategiczne, które kreują wizję rozwoju miasta, takie jak studium czy polityki ogólnomiejskie, bądź ją doprecyzowują, uszczegóławiają przez studia tematyczne i plany miejscowe.
Nasze polityki powstają na bazie kilku istotnych dokumentów; przywołam kilka z nich. W 2018 roku zostało przyjęte aktualne „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gdańska”, które określa wizję zagospodarowania miasta w perspektywie najbliższych trzydziestu lat. Dokument wskazuje między innymi potrzebę zapewnienia mieszkańcom lepszego dostępu do zieleni, zwraca również uwagę na konieczność zmiany myślenia o kształcie planowanych dróg – powinny one mieć charakter miejski: szerokie chodniki, trasy rowerowe, zieleń wysoką i usługi w parterach.
Rok później powstał „Plan adaptacji do zmian klimatu dla miasta Gdańska". Trzecim krokiem była aktualizacja strategii miasta „Gdańsk 2030 Plus Strategia Rozwoju Miasta”; to w tym dokumencie po raz pierwszy pojawia się model funkcjonalno-przestrzenny. Odwzorowuje on wskazane w strategii cele strategiczne, które odpowiadają na zmiany zachodzące w przestrzeni, ale również reaguje na potrzeby mieszkańców, umożliwiając zrównoważony rozwój miasta. Odpowiedzią na zidentyfikowane uwarunkowania i potrzeby jest wskazanie w strategii czterech celów rozwoju, wśród których jest Zielone Miasto.
Cele określone w powyższych dokumentach są uszczegóławiane przez kolejne opracowania, takie jak „Gdańska Polityka Wodna” czy „Gdańska Polityka Zieleni” (obecnie w opracowaniu), w których zawarte są kompleksowe zalecenia dotyczące między innymi adaptacji do zmian klimatu oraz „Gdańskie Przestrzenie Lokalne”, zawierające wytyczne do projektowania lub modernizacji ogólnodostępnych przestrzeni lokalnych. Polityki ogólnomiejskie oraz inne tematyczne opracowania studialne stanowią podstawę do rozstrzygnięć przestrzennych, które ostatecznie znajdują swoje odwzorowanie w planach miejscowych.
hierarchia dokumentów strategicznych i polityk miejskich opracowanych w BRG
© Biuro Rozwoju Gdańska
Anna Fikus-Wójcik: Realizujemy cztery cele strategiczne — zielone, wspólne, dostępne i innowacyjne miasto. Zielone miasto skupia się na zapewnieniu powszechnego dostępu do zieleni, w tym do błękitno-zielonej infrastruktury, a także na inwestycjach, do których należy na przykład Park Południowy, docelowo o powierzchni 77 hektarów. Kluczowym aspektem jest również ochrona walorów przyrodniczych Gdańska, w tym celu wyznaczyliśmy błękitno-zielone pasma wzdłuż dolin potoków i rzek, które są naturalnymi korytarzami przewietrzania miasta i jednocześnie atrakcyjnymi terenami rekreacyjnymi.
Ważnym dokumentem jest także „Gdański Standard Ulicy Miejskiej” przygotowany po to, żeby podnieść jakość nowo powstających przestrzeni miejskich. Głównym celem jego powstania była potrzeba poprawy przestrzeni wzdłuż ulic, tak by miały charakter miejski i stały się zielonymi arteriami.
Wiktor: Na czym polegają „Gdańskie Przestrzenie Lokalne”?
Anna Fikus-Wójcik: „Gdańskie Przestrzenie Lokalne”, w skrócie GPL, to opracowanie studialne, które prowadzimy od 2016 roku. To wyjątkowe przedsięwzięcie, w ramach którego ściśle współpracujemy z lokalnymi społecznościami, na każdym etapie jego realizacji. Lokalizacje, dla których opracowujemy rozwiązania, zostały wybrane we współpracy z mieszkańcami. Celem opracowania jest poprawa przestrzenna i funkcjonalna przestrzeni w poszczególnych osiedlach i dzielnicach.
gdańskie przestrzenie lokalne powstają na terenie całego miasta
© Biuro Rozwoju Gdańska
Z lokalnymi społecznościami pracowaliśmy przede wszystkim poprzez ankietę internetową skierowaną do mieszkańców; dzięki ich głosom mogliśmy wskazać przestrzenie, które wymagały zmian. Mieszkańcy umieszczali piktogramy na mapie w miejscach, w których mieszkają, robią zakupy czy spotykają się w wolnym czasie.
Drugim etapem pracy przy sporządzaniu wytycznych dla każdej lokalizacji są warsztaty z mieszkańcami, podczas których jesteśmy w stanie poznać potrzeby lokalnych społeczności i wspólnie wypracowywać najlepsze rozwiązania.
Efektem tego procesu są karty budujące katalog Gdańskich Przestrzeni Lokalnych. Każdy projekt zawiera lokalizację, potencjał, a także wytyczne do projektów, które stanowią podstawę dla społeczności i instytucji miejskich w realizacji następnych kroków. Karty to również gotowy punkt wyjścia do realizacji inwestycji w przestrzeni miejskiej.
szkic wrażeniowy przestrzeni lokalnej przy ul. Słowackiego we Wrzeszczu w Gdańsku
© Biuro Rozwoju Gdańska | rys. Anna Fikus-Wójcik
Wiktor: Wspomniały panie, że przy powstawaniu takiej karty sugeruje się też konkretne rozwiązania. Czy takie działania są konsultowane z poszczególnymi wydziałami Urzędu Miejskiego?
Anna Fikus-Wójcik: Karty zawierają m.in. wytyczne dotyczące kształtowania organizacji ruchu, co bezwzględnie konsultujemy z Gdańskim Zarządem Dróg i Zieleni. Podobnie w przypadku pomysłów wprowadzenia woonerfu – to również jest uzgadniane z tą jednostką. Jeśli rozmawiamy o retencji wodnej, konkretne propozycje ustalamy wspólnie z Gdańskimi Wodami. Sprawy związane z funkcjami społecznymi konsultujemy z Wydziałem Rozwoju Społecznego. Wszystkie karty poddawane są szerokim konsultacjom w gronie specjalistów.
Edyta Damszel-Turek: Na końcu, gdy konkretne rozwiązania są już wypracowane, projektantki zapraszają do współpracy radę dzielnicy – lokalnego reprezentanta mieszkańców, która w formie uchwały akceptuje kartę terenu, choć zdarza się i tak, że ma do niej zastrzeżenia. Wówczas kontynuuje się dialog, weryfikuje propozycje i dąży do kompromisu. Kartę terenu, zawierającą gotowe propozycje zagospodarowania fragmentu miasta, zamieszczamy na stronie internetowej Biura Rozwoju Gdańska; mieszkańcy mogą z niej korzystać na przykład zgłaszając projekty do Budżetu Obywatelskiego bądź Budżetu Zielonego.
Najważniejszym celem, który przyświecał nam na początku prac nad Gdańskimi Przestrzeniami Lokalnymi, była współpraca z radami dzielnic, zaangażowanie ich do współdecydowania o zagospodarowaniu lokalnych przestrzeni. Myślę, że po kilku latach wspólnej pracy przy tym projekcie wiemy więcej o potrzebach i oczekiwaniach lokalnych społeczności dotyczących zagospodarowania miejsc integracji mieszkańców.
Wiktor: Kto realizuje proponowane w kartach terenu projekty?
Edyta Damszel-Turek: My pracujemy na poziomie urbanistycznym. Konkretne projekty inwestycyjne wykonują poszczególne jednostki miejskie, na przykład Dyrekcja Rozbudowy Miasta Gdańska. To już odbywa się bez naszego zaangażowania. My działamy na poziomie wizyjnym i strategicznym. Nie mamy w zakresie swoich działań przygotowań konkretnych realizacji.
Anna Fikus-Wójcik: Nie wykonujemy projektów, ale na późniejszych etapach ich realizacji weryfikujemy ich zgodność z wytycznymi GPL. Poza tym każda karta zawiera propozycję zagospodarowania w formie odręcznego szkicu, który właśnie my przygotowujemy. To przykłady wizji przestrzeni, pokazujące ich wyjątkowy charakter. Nie mają one sugerować dokładnych rozwiązań, lecz podsuwać pomysły. Celowo zrezygnowaliśmy z techniki wizualizacji 3D i fotorealizmu, bo widzimy, że mieszkańcy chętniej dyskutują, wiedząc, że jest mowa o koncepcji, a nie o gotowym projekcie. Gotowa wizualizacja 3D często jest odbierana przez mieszkańców jako ostateczny projekt, w którym wszystkie decyzje już zapadły – to zniechęca do dialogu.
szkic wrażeniowy skweru sąsiedzkiego przy ul. Jednorożca w Osowej w Gdańsku
© Biuro Rozwoju Gdańska | rys. Anna Fikus-Wójcik
Wiktor: Chciałbym porozmawiać również o „Gdańskiej Polityce Wodnej”, która odnosi wiele sukcesów i jest unikalna w skali Polski. Świadczy o tym kilkuletnia dominacja Gdańska w Water City INDEX, rankingu prowadzonym przez Fundację Gospodarki i Administracji Publicznej. Na czym polega fenomen Gdańska w tym zakresie?
Edyta Damszel-Turek: Wysoka pozycja Gdańska w rankingu jest wynikiem wielu działań na różnych płaszczyznach. „Gdańska Polityka Wodna” jest dokumentem nadrzędnym, podczas gdy Gdańsk został doceniony m.in. również za działania związane z małą i dużą retencją mające wpływ na bezpieczeństwo przeciwpowodziowe miasta.
główne wyzwania i założenia Gdańskiej Polityki Wodnej
© Biuro Rozwoju Gdańska
W Polsce obecnie nikt, poza Wrocławiem, nie ma tak szczegółowo opracowanej polityki wodnej. W Gdańsku mamy układ wodny, który ma ponad 160 kilometrów. Tworzą go nie tylko potoki, ale również Wisła i cały pas nadmorski. To wyjątkowy atut Gdańska, ale również źródło zagrożenia przeciwpowodziowego. W GPW postawiliśmy na zrównoważone zagospodarowanie terenów nadwodnych — chcemy zbliżyć mieszkańców do wody i sprawić, żeby były to atrakcyjne przestrzenie; jednocześnie staramy się zachować ich naturalny charakter, nie zapominając o ochronie przeciwpowodziowej i jaką woda pełni rolę w łagodzeniu zmian klimatu.
W strategii pojawiło się hasło „błękitno-zielone pasma”. W ramach GPW chcemy stworzyć wspólną sieć przyrodniczą, poprawiać retencję wody, a także kreować przestrzeń rekreacyjną. To główne założenia Gdańskiej Polityki Wodnej. Układ wodny Gdańska jest bardzo różnorodny, daje duże możliwości, ale i niesie za sobą wyzwania — dlatego GPW podzielona jest na cztery polityki: Politykę Wisły, która jest szkieletem wodnym miasta, Politykę Motławy, która stanowi „wodne serce” Gdańska, Politykę Zatoki Gdańskiej oraz Politykę potoków i małych rzek, które płyną przez dzielnice mieszkaniowe i mają duży potencjał rekreacyjny.
W GPW zawarte są także propozycje rozwiązań, będących odpowiedzią na potrzebę adaptacji do zmian klimatu i walki z negatywnymi ich skutkami. Temu służy budowanie i wzmacnianie systemu przyrodniczego opartego o rozbudowaną sieć wodną, którą powinna być otoczona zielenią. W przypadku nadmiaru wody przestrzenie te będą mogły służyć jako zabezpieczenie w sytuacji kryzysowej. To pomoże rozwiązać duży problem Gdańska, którym jest różnica poziomu terenu pomiędzy dolnym a górnym tarasem miasta. Dzięki zieleni będziemy mogli spowolnić spływ wód, co ograniczy zalewanie dolnego tarasu.
idea błękitno-zielonych pasm wzdłuż dolin potoków i rzek oraz pasma nadmorskiego w Gdańsku
© Biuro Rozwoju Gdańska
Anna Fikus-Wójcik: W „Gdańskiej Polityce Wodnej” sygnalizujemy również konieczność zwalczania miejskich wysp ciepła. Powstają one przede wszystkim w miejscach, gdzie pojawiają się uszczelnione nawierzchnie, a wody potoków są skanalizowane; chcemy takie potoki otwierać i otaczać zielenią.
Kolejnym ważnym wyzwaniem jest powrót miasta nad wodę, nie tylko w Śródmieściu. Chcemy, by był do niej dostęp we wszystkich dzielnicach miasta, przez odpowiednie urządzenie i wykorzystanie wszystkich atutów terenów nadwodnych.
wytyczne Gdańskiej Polityki Wodnej zagospodarowania brzegów rekreacyjnych służących codziennej rekreacji mieszkańców
© Biuro Rozwoju Gdańska
Ponad 160 kilometrów układu wodnego w Gdańsku jest już opracowane; karty terenu zawierają informacje o zieleni, dostępie do terenów nabrzeżnych czy warstwach krajobrazowych. Projektanci mogą oczywiście dodawać swoje elementy, ale już podstawowe informacje zawarte w GPW pozwalają na zidentyfikowanie przestrzeni do bezpiecznego przebywania nad wodą, miejsc wskazanych do zabezpieczeń przeciwpowodziowych czy terenów, na których przyroda powinna być szczególnie chroniona.
Wszystkie te dokumenty mają służyć koordynacji nie tylko działań jednostek miejskich, ale również inicjatyw oddolnych.
Wiktor: Dziękuję za rozmowę!
