Warszawa obchodzi cykl rocznic, związanych z powojenną odbudową. Czy wreszcie uda się ją lepiej zrozumieć i docenić?
kumulacja rocznic
W 2020 roku nastąpiła kumulacja rocznic związanych z odbudową Warszawy. Większość decyzji była bowiem podejmowana równo 75 lat temu: 3 stycznia 1945 roku Krajowa Rada Narodowa podjęła decyzję o stołeczności Warszawy i jej odbudowie, a 14 lutego tego samego roku powstało Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). 3 marca 2020 roku minęła też 120 rocznica urodzin Jana Zachwatowicza, postaci niezwykle ważnej w procesie formowania się miasta po wojnie, którego autorytet oddziałał także na projekty w innych polskich miastach. We wrześniu 2020 obchodzić będziemy ponadto 40. rocznicę wpisania stołecznej Starówki na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (umieszczoną tam przecież właśnie ze względu na fenomen jej odbudowy).
odbudowa Warszawy, robotnicy podczas brukowania ulicy, z lewej widoczny trwamwaj nr 16, 1948
© Narodowe Archiwum Cyfrowe
Rocznice stały się pretekstem do zorganizowania wielu wydarzeń przypominających powojenne realia, proces odbudowy, związane z nim projekty i osoby. Muzeum Warszawy rozpoczęło całoroczny cykl spotkań, debat, wystaw, koncertów pod wspólnym tytułem „BudujeMy!”, Towarzystwo Przyjaciół Warszawy ogłosiło rok 2020 rokiem Jana Zachwatowicza, Dom Spotkań z Historią na wiosnę przygotował wystawę i album „Warszawa na nowo. Fotografie reporterskie 1945–49”, jesienią pokaże ekspozycję pt. „Polska 1945–1989 w obiektywie fotoreporterów agencji Magnum”. Muzeum POLIN przybliży dzieje Muranowa, dzielnicy wyrosłej tuż po wojnie na gruzach getta, a Centrum Kultury Filmowej im. Andrzeja Wajdy zorganizuje pokazy filmów i seriali, związanych z historią odbudowy, dziejących się tuż po wojnie w Warszawie.
inwentaryzacja zniszczeń
Co prawda wiele z tych wydarzeń zaplanowano na wiosnę — a więc zostały one odwołane lub odsunięte w czasie — debata już się rozpoczęła i temat odbudowy powrócił do świadomości mieszkańców miasta. Ponadto z rzeczywistością, jaką zastali powracający do stolicy w styczniu 1945 roku jej mieszkańcy czy urzędnicy i politycy układający wtedy przyszłość Polski i Warszawy, zapoznać się można, nie wychodząc z domu. Dzięki inicjatywie Stołecznego Konserwatora Zabytków, Archiwum Państwowego oraz Biura Geodezji i Katastru m.st. Warszawy w lutym 2020 roku w miejskim systemie mapowym Warszawy uruchomiony został plan inwentaryzacji jej wojennych zniszczeń. To mapy, tworzone przez pracowników Biura Odbudowy Stolicy, którzy w latach 1945–46 inwentaryzowali zabudowę Warszawy. Stan położonych na terenie miasta budynków oraz infrastruktury nanosili na mapy, które stały się bazą przy projektach odbudowy. Ten bezcenny dokument jest zapisem wyglądu stolicy w pierwszych miesiącach po wojnie, obiektywnym i rzetelnym udokumentowaniem stanu miasta. Według towarzyszącej mapie legendy pracownicy BOS obiekty na terenie stolicy dzielili na: nieuszkodzone, spalone w bardzo małym procencie, budynki z uszkodzonym dachem, budynki częściowo uszkodzone, budynki spalone w dużym procencie, budynki niewykończone, spalone doszczętnie i zniszczone całkowicie.
odbudowa Warszawy, grupa osób przy pracy z kostką brukową, 1948
© Narodowe Archiwum Cyfrowe
Plany inwentaryzacyjne BOS każdy może dziś obejrzeć z domu — to przejmujące źródło wiedzy, aż nazbyt dobrze pokazujące stan zachowania zabudowy Warszawy. Ponadto mapa BOS nałożona została na współczesny widok miasta z jego obecnie istniejącymi budowlami, co pozwala uświadomić sobie także skalę zmian, jaka zaszła na tym terenie (mapa dostępna jest tutaj). Warto przy okazji dodać, że całe archiwum Biura Odbudowy Stolicy jest od kilku lat zdigitalizowane i dostępne dla każdego w internecie — zbiór liczy 48971 skanów. Są tam — jak można przeczytać w opisie tego zbioru — zarządzenia, sprawozdania, protokóły, szkice, opinie, programy, plany, referaty, wnioski, budżet, schematy, programy, preliminarze, spisy, zestawienia.
najlepsze miasto świata
Pod koniec lutego 2020 roku do sprzedaży trafiła także dość długo wyczekiwana książka Grzegorza Piątka, poświęcona odbudowie miasta. Wydany przez W.A.B tom „Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949”, choć oparty na pracowicie zebranych archiwaliach, czyta się niczym powieść: Piątek z wielką wrażliwością rekonstruuje realia czasy, kiedy tragedia mieszała się z nadzieją, a wielkie przemiany polityczne były tłem dla działań szczerze zaangażowanych ekspertów i pasjonatów. Z książki bije atmosfera dylematów, którymi żyli członkowie BOS, spierający się, na ile dawną Warszawą powinno się odtworzyć, a w jakim stopniu jej zniszczenie jest szansą na budowę nowoczesnej metropolii.
naczelny architekt Warszawy Józef Sigalin (2. z prawej, w czapce) w grupie nierozpoznanych mężczyzn, 1947
© Narodowe Archiwum Cyfrowe
Świetnie napisana książka doskonale łączy się z wydaną w 2018 roku biografią Józefa Sigalina pióra Andrzeja Skalimowskiego (Wydawnictwo Czarne). Obaj badacze wywodzą się z pokolenia pozbawionego emocjonalnych traum PRL‑u czy politycznych uprzedzeń, analizując dokonania powojennych lat w chyba bardziej obiektywny sposób. A skoro już mowa o ważnych graczach czasu odbudowy, przydałaby się nam także rzetelnie i bez emocjonalnych uniesień napisana biografia Jana Zachwatowicza…
skomplikowana rzeczywistość
Dlaczego warto zainteresować się wydarzeniami, związanymi z rocznicami i jubileuszami czasu odbudowy Warszawy? Jak chyba każdy temat w tym kraju, powojenna odbudowa do dziś rozpatrywana jest w kategoriach politycznych. Jednym przeszkadza, że odbywała się w czasie przejmowania władzy przez komunistów pod radzieckim zarządem (rozumieją ją więc jako narzucone przez okupanta z ZSRR działania na niekorzyść Polski). Inni rachują pracowicie, ile budynków można było z wojennej pożogi jednak ocalić — twierdząc, że komuniści specjalnie burzyli istniejące kamienice, aby zdemolować „Paryż Północy” za pomocą swoich wizji odhumanizowanych blokowisk. Jest grupa uważająca, że odbudowa stolicy jeszcze się nie zakończyła, bo wciąż jest wiele obiektów do odtworzenia (z Pałacem Saskim na czele). Mit, jakoby przedwojenna Warszawa była światowej klasy metropolią, której specjalnie nie przywrócono do życia po II wojnie światowej, jest wciąż bardzo żywy. Tymczasem dziś już wiemy, że jednoznaczne oceny tamtych zdarzeń są niesprawiedliwe i nieuprawnione, bo rzeczywistość wtedy była znacznie bardziej skomplikowana i nie kreowali jej wyłącznie „źli komuniści”. Byłoby wspaniale, gdyby przy okazji rocznicowych wydarzeń udało nam się lepiej zrozumieć podejmowane w 1945 czy 1946 roku decyzje, realia, w jakich działali urzędnicy i politycy, ale także architekci, urbaniści i konserwatorzy zabytków. Może dystans 75 lat pozwoli spojrzeć na tamte wydarzenia bez politycznych uprzedzeń — bo choć tego kontekstu pominąć się, rzecz jasna, nie da, to nie politycy byli głównymi decydentami w czasie tworzenia wizji powojennej Warszawy.
