artykuł z numeru A&B 06 | 2022
Inwazja Rosji na Ukrainę przyniosła na nasze ziemie nieszczęścia i zniszczenia, które wcześniej czy później trzeba będzie odbudować. Miasta, miasteczka i wsie, mieszkania i obiekty socjalne, przemysłowe, infrastrukturalne. Bez tego pełnowartościowe życie Ukraińców nie jest możliwe.
Żeby skonsolidować wysiłki, Izba Architektów Ukrainy, będąca w Ukrainie oddziałem Narodowego Stowarzyszenia Architektów, stworzyła koordynacyjny ośrodek dla opracowania strategii odnawiania naszych miast i gmin. 21 marca br. został opublikowany Manifest Architektów Ukrainy podkreślający, że nowa architektura ma być nowoczesna, europejska, bazować na ciągłości naszych tradycji. Szczególnie ważne jest tworzenie nowych sensów, pozbawionych typowo rosyjskich narracji i form. Bo tam, gdzie królują te formy, wcześniej czy później, pojawia się „ruski mir”, niosący szarość i bezosobowość. Architektura ukraińska ma nieść nowe sensy: poszanowanie dla człowieka, znaczenie wspólnych przestrzeni, niezależność energetyczną, dostępność, bezpieczeństwo, siłę samorządów. Symbole sowieckiej przeszłości kolonialnej powinny zniknąć z naszych miast. Idea wolności ma być fundamentem nowej architektury rzeczywistej ukraińskiej niepodległości.
Z pytaniem o kierunki tworzenia powojennej architektury ukraińskiej zwróciliśmy się do architektów z różnych miast Ukrainy.
Aleksander Czyżewski
Prezes Narodowego Stowarzyszenia Architektów Ukrainy
Rola architektów i urbanistów jest kluczowa w procesach odbudowy i rozwoju urbanistycznego powojennej Ukrainy. Nie ulega wątpliwości, że powinna być realizowana poprzez zrównoważony rozwój przestrzenny miast, na podstawie odpowiedniej dokumentacji urbanistycznej (kompleksowa koncepcja zagospodarowania gminy, plan odniesienia historyczno-architektonicznego, plan zagospodarowania przestrzennego, strategiczna prognoza urbanistyczna itp.), przy uwzględnieniu zaktualizowanego Planu Rozwoju Ukrainy, wraz z wdrożeniem europejskich ram regulacyjnych. Należy aktywnie wykorzystać potencjał środowiska zawodowego architektów: organizacji Narodowego Związku Architektów Ukrainy i jego Izby Architektonicznej.
Ogromne znaczenie ma międzynarodowa współpraca NSAU i zagranicznych związków architektów. Ta współpraca pomoże urzeczywistnić europejski kierunek w rozwoju naszej architektury.
Oleksandr Jarema
Ludowy Architekt Ukrainy, profesor Wydziału Architektury Lwowskiej Akademii Sztuk Pięknych
W powojennej architekturze Ukrainy trzeba będzie zwrócić uwagę na rozwiązania urbanistyczne przejść granicznych, które są rodzajem mostów łączących Ukrainę z sąsiednimi krajami. Przestrogą powinny być doświadczenia z pierwszych dni wojny, kiedy na przejściach koncentrowały się dziesiątki tysięcy ludzi. Błędy i zaniedbania w organizacji dróg dojazdowych i miejsc obsługi dla osób oczekujących w kolejkach, doprowadziły do hipotermii, chorób, a nawet ofiar wśród dzieci.
Nie ulega wątpliwości, że przy odbudowie istniejących po wojnie przejść granicznych architekci będą musieli ponownie przemyśleć podejście do zawartości funkcjonalnej zespołów tych ważnych obiektów infrastrukturalnych. Oprócz odpowiednio zaprojektowanych dróg dojazdowych, przejścia powinny mieć zaplecze sanitarne, punkty ogrzewania, obiekty handlowo-usługowe, tereny rekreacyjne, parkingi, stacje obsługi samochodów. Dla rodzin z dziećmi powinien być plac zabaw. Ważnym elementem powinien być także system informacyjny, który w jasny i widoczny sposób dostarczy niezbędnych wskazówek podróżnym.
Rozwiązania architektoniczne muszą być dobrze przemyślane, pozwoli to w przyszłości zmienić funkcję zabudowy zespołów przejść granicznych, tak jak miało to miejsce na przejściach między Polską a Niemcami.
Regiony przygraniczne Ukrainy są obiecującym miejscem dla centrów logistycznych, węzłów transportowych i wolnych stref ekonomicznych — ważnych elementów powojennej odbudowy Ukrainy.
Anna Kyrij
Wiceprzewodnicząca Izby Architektów Ukrainy, prezeska biura architektonicznego Anna Kyrii Architects
Ukraina jest obecnie w gorącej fazie wojny. Trwają walki o wyzwolenie czasowo okupowanych terytoriów. Rosyjskie wojska nadal niszczą ukraińskie miasta. Jednocześnie wiele terytoriów zostało już wyzwolonych. Kijów jest dość spokojny, ludzie są już przyzwyczajeni do alarmów, a do pracy w swoich biurach wracają architekci spoza szeregów Sił Zbrojnych czy obrony terytorialnej. Czas pomyśleć o odbudowie tego, co zostało zniszczone. I nie tylko o odnowieniu, ale także o zaplanowaniu na nowo. Widzę dziś siedem ważnych obszarów takiej pracy:
- Badanie udanych przypadków powojennej i transformacyjnej odbudowy miast. Rotterdam, Londyn, Warszawa, Bilbao. Za jeden z najbardziej udanych przypadków uważam przekształcenie miasta Bilbao. Potężny zespół pracował nie tylko nad architekturą i urbanistyką, stworzył także nową wizję miasta bazującą na jego DNA. Bardzo ważne jest dla nas studiowanie nie tylko decyzji architektonicznych i urbanistycznych, lecz także decyzji zarządczych i politycznych, które przyniosły wspaniały efekt estetyczny i ekonomiczny.
- Badania współczesnych zapotrzebowań naszych wojskowych i cywilów. Szczególne znaczenie mają bieżące problemy związane z pilnymi potrzebami obrony i przetrwania. Musimy zbadać, jak przyszłe miasta są postrzegane przez ludzi, którzy mają już doświadczenie w przetrwaniu i walce w broniącym się mieście. Musimy połączyć te zapytania z aktualnymi informacjami od wojska na temat wszystkich rodzajów broni, przed którymi ludzie muszą być chronieni, czasu, w jaki mogą dolecieć rakiety lub pociski artyleryjskie, aby jasno określić, ile zajmie dotarcie z mieszkania do schronienia. Badania te są potrzebne, aby znaleźć optymalne rozwiązania, a nie bezmyślnie projektować schron przeciwbombowy w każdym domu. W końcu musimy projektować miasta przede wszystkim dla pokoju, a nie dla wojny.
- Należy stworzyć interaktywną mapę zniszczeń, by móc koordynować działania naprawcze. Pomoże ona przy opracowywaniu statystyk i gromadzeniu danych źródłowych do projektowania. Ważne jest, aby taka mapa była wielowarstwowa: by każdy mógł zarejestrować uszkodzony lub zniszczony obiekt, eksperci mogli wykonać badania techniczne, określić koszt odnowienia, i by możliwe było nałożenie jej na publiczną mapę. Wtedy dokładnie poznamy zakres zniszczeń, koszt odbudowy oraz będziemy mieli ogólnodostępną bazę analityczną dla wszystkich fachowców zaangażowanych w budowę.
- Rozwój tymczasowych projektów mieszkaniowych dla osób czasowo przesiedlonych powinien rozpocząć się od pełnej inwentaryzacji dostępnych zasobów nieruchomości, opracowania mechanizmów jej wykorzystania: czynsz, przesiedlenia do nowych budynków zakupionych przez społeczność, budowa mieszkań komunalnych. Projektowanie i budowanie tymczasowych mieszkań, jeśli to konieczne, powinno odbywać się w trybie konkursów z jasno określonymi kryteriami i jasnymi celami.
- Oczywiście należy opracować mechanizmy legislacyjne, które umożliwią szybką budowę. Ale ważne jest, aby nie stracić z oczu samej architektury. Dlatego głos architektów powinien być uwzględniony we wszystkich inicjatywach legislacyjnych związanych z odbudową miast.
- Bardzo ważne jest wypracowanie zasad, na podstawie których będzie prowadzona odbudowa miast. Najlepiej byłoby stworzyć mapę opisującą kroki i przygotowania do takiej rekonstrukcji. To potężna praca analityczna, którą należy rozpocząć już teraz.
- Musimy stworzyć efektywne i interdyscyplinarne zespoły, które potrafią pracować z ludźmi przy tworzeniu wizji miast i ich realizacji. Bardzo ważne jest, aby w ten proces zaangażowani byli ludzie z odbudowujących się miast. Taki dialog jest potrzebny już teraz.
Społeczność architektoniczna Ukrainy jest zmobilizowana i zaangażowana w te projekty. Potrzebujemy wsparcia naszych polskich i europejskich kolegów, wsparcia instytucjonalnego, intelektualnego, materialnego i finansowego. Liczymy na Waszą pomoc i współpracę. Uczyńmy razem Ukrainę jeszcze piękniejszą!
Serhiy Burawchenko
Wiceprezes NSAU
Doświadczenie w projektowaniu budynków dla osób dotkniętych klęskami żywiołowymi uzasadnia podejście, które sytuuje się pomiędzy budownictwem przemysłowym a chęcią indywidualizacji budynków, aby przestrzeń miejska była różnorodna, zhumanizowana, adresowana do konkretnych obszarów, miast i miasteczek.
Elementami takiego budownictwa są domy jednosegmentowe, powtarzalne wymiary tworzą wielosegmentowe sekcje. Modułowość gwarantuje szybką budowę. W ramach pojedynczego prefabrykowanego lub monolitycznego modułu szkieletowego układ wewnętrzny powinien być elastyczny, pozwalający na formowanie mieszkań o zminimalizowanej powierzchni lub łączenie przestrzeni, by uzyskać optymalne rozwiązania.
Konfiguracyjność i plastyczność zewnętrznej ściany prefabrykowanych bloków są stosunkowo dowolne dla pojedynczego modułu. Mogą się różnić nie tylko w obrębie poszczególnych domów (sekcji), ale także kondygnacji, pozwalając na przykład na umieszczenie okna na parterze, wnęk i występów na różnych poziomach, a także stworzenie tarasów. Daje to możliwości realizacji twórczej wizji zarówno młodych, jak i doświadczonych architektów. W projektowanie założeń mogą się zaangażować czołowi architekci i urbaniści, którzy pomogą uporządkować sekwencje akcentów, wyodrębnić fragmenty problematycznych przestrzeni, wprowadzić ujednolicające koncepcje dla grup budynków i ulic (określić rodzaje materiałów wykończeniowych, kolor, fakturę).
Ihor Kuźmak
Przewodniczący Lwowskiego Oddziału Izby Architektów Ukrainy
W warunkach wojny i w warunkach powojennych budowa tymczasowych mieszkań dla migrantów musi być szczegółowo obliczona. Zanim dostępne środki zostaną skierowane na budowę tymczasowych mieszkań z konstrukcji prefabrykowanych, władze lokalne powinny przeprowadzić inwentaryzację istniejących mieszkań i rozważyć ich wynajem na koszt państwa. Zapewni to migrantom odpowiedni poziom warunków życia.
Innym źródłem mieszkań mogą być obiekty budowane przez deweloperów na sprzedaż. Państwo może się nimi zaopiekować, wykorzystać je przez kilka miesięcy pobytu migrantów, a następnie włączyć do programu budownictwa socjalnego, na przykład oddając je lekarzom, nauczycielom czy strażakom.
Jeśli chodzi o pracę architekta w ogóle, czasami wydaje mi się, że europejscy projektanci nie myślą o bezpieczeństwie użytkowników przyszłych budynków. Tymczasem wydarzenia ostatnich tygodni pokazują, że bezpieczeństwo mieszkańców jest jedną z głównych funkcji budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej w naszych miastach. Dotyczy to nie tylko bezpieczeństwa fizycznego zapewnianego przez schrony przeciwbombowe, ale i, być może przede wszystkim, bezpieczeństwa energetycznego. Wszystkie budynki muszą zostać odnowione lub wybudowane zgodnie z nowymi standardami, które zapewniają odpowiedni poziom niezależności energetycznej, a więc mieć najlepsze parametry izolacyjności termicznej i wykorzystywać alternatywne źródła energii. Aby stworzyć nowoczesną architekturę, trzeba mieć nowe zasady, odpowiadające nowym warunkom życia.
Kolejną ważną kwestią jest efektywne wykorzystanie terytoriów ukraińskich do produkcji rolnej. Dotyczy to nie tylko terenów rolniczych, ale także miejskich terenów zielonych. Przykładów wykorzystania terenów miejskich do uprawy warzyw i owoców dostarcza nam Londyn z czasu II wojny światowej, także teraz w Paryżu znajdziemy liczne przykłady miejskich farm na dachach centrów handlowych. Nowe wyzwania zmienią zwyczaje i priorytety Europejczyków.
Jurij Dzhigil
Architekt, członek Zarządu Lwowskiej Obwodowej Organizacji NSAU, docent Politechniki Lwowskiej
Powojenna odbudowa Ukrainy powinna przebiegać w następujących kierunkach strategicznych, odpowiadających jej głównym zasobom:
- Ziemia. Pierwszym zadaniem jest przywrócenie granic. Następnie inwentaryzacja gruntu i aktualizacja katastrów z uwzględnieniem własności gruntu i nieruchomości na nim położonych. Dalej — nowe prawo urbanistyczne okresu powojennego. Zmiany w przepisach budowlanych są ostatnie w tym łańcuchu.
- Ludzie. Wolni ludzie muszą przywrócić wcześniejszy stan. Głównym celem jest powrót na ich ziemie. Potrzeby ludzi będą musiały zostać zaspokojone wszelkimi środkami prawnymi, ale te prawa muszą zostać zrewidowane i dostosowane do potrzeb i warunków okresu powojennego.
- Koszty. Fundusze rehabilitacyjne muszą być kontrolowane. Najważniejsze jest to, kto będzie nimi dysponował. Zadaniem tych środków jest odtworzenie nie tylko metrów kwadratowych utraconej zabudowy, ale przede wszystkim stworzenie nowoczesnego, komfortowego i bezpiecznego środowiska architektonicznego.
- Czas. Chciałbym, aby proces odzyskiwania przebiegał szybko i sprawnie. Oznacza to, że architekci będą mieli niewiele czasu na twórcze poszukiwania. Dlatego trzeba się nad tym zastanowić, pomyśleć o stworzeniu zachęt ekonomicznych — wolnych stref ekonomicznych, ulg podatkowych, deregulacji legislacyjnej i tak dalej.
Mykoła Szeremeta
Przewodniczący Lwowskiej Obwodowej Organizacji NSAU
Doświadczenia czasu wojny w Ukrainie pokazały bardzo wyraźnie, że architektura musi odpowiadać na zapotrzebowanie społeczeństwa, a zwłaszcza na potrzebę bezpieczeństwa mieszkańców miast i wsi. W nowym biegu historii ludzkość powróciła do postulatów koncepcji miasta idealnego. Oczywiście miasto XXI wieku zapewni bezpieczeństwo swoim mieszkańcom nie przez mury i fortyfikacje. Będą to raczej przemyślane rozwiązania urbanistyczne i wykorzystanie nowinek technicznych, takich jak izraelska Żelazna Kopuła czy systemy dronów patrolowych.
Bezpieczne miasto to miasto o niskiej zabudowie, pozbawione dużych powierzchni przeszkleń. Domy, w których każde mieszkanie wyposażone jest w komorę wykonaną z betonu, a budynki użyteczności publicznej w schrony przeciwrakietowe. Bezpieczeństwo to także niezależność energetyczna, czyli możliwość działania bez centralnego zaopatrzenia w energię elektryczną, wodę i ciepło. Sieć studni z ręcznymi pompami może dostarczać wodę mieszkańcom miasta podczas działań wojennych, a przygotowane wcześniej generatory elektryczne — zapewnić im prąd. Tragedia mieszkańców Mariupola potwierdza potrzebę prostych i niezawodnych rozwiązań, które mogą uratować życie wielu ludzi w sytuacjach krytycznych.
***
W czasach wojny okres między powstaniem koncepcji a realizacją istotnie się skraca. 27 kwietnia br. podano informację o tym, że rząd ukraiński opracował program budowy tymczasowych mieszkań i kupowania gotowych nieruchomości dla obywateli, którzy stracili mieszkania i domy w czasie wojny. Obecnie dachu nad głową potrzebuje około 600 tysięcy obywateli.
Do końca roku planuje się wybudować 30 tysięcy mieszkań o łącznej wartości 36 miliardów hrywien. Rząd będzie też kupował gotowe mieszkania w nowych budynkach na terenie całej Ukrainy i tymczasowo przesiedlał Ukraińców, których domy są przebudowywane. Zakupione mieszkania będą własnością państwa. Gdy tylko domy poszkodowanych zostaną odbudowane, mieszkanie zostanie zwrócone państwu i przekazane kolejnym mieszkańcom.
Do końca 2022 roku planuje się udostępnienie ponad 53 tysięcy mieszkań, które pokryją potrzeby 186 tysięcy migrantów. Kolejność ich przekazywania zostanie ustalona wspólnie z władzami lokalnymi.
