Kiedy w kwietniu 2024 roku media obiegła informacja o rozbiórce Votum Aleksa, najmłodszego zabytku w Polsce, w środowiskach architektonicznych zawrzało. Obiekt dostrzeżony nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami, został skazany na niebyt. Okazuje się jednak, że to nie koniec historii budynku zaprojektowanego przez Martę i Lecha Rowińskich, a jej kolejny rozdział piszą wspólnie Muzeum Architektury, Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki oraz Instytut im. Jerzego Grotowskiego. Czy Votum Aleksa powróci?
Votum Aleksa ufundował Aleksander Rowiński jako obiekt dziękczynny za uzdrowienie jego żony. Drewniana kaplica, która powstała między 2007 a 2011 rokiem w Tarnowie pod Garwolinem szybko zwróciła na siebie uwagę, stając się przedmiotem artykułów w prasie oraz zyskując nominacje do Nagrody Architektonicznej „Polityki” i Nagrody im. Miesa van der Rohe 2011. Choć kaplica nigdy ostatecznie nie została konsekrowana, to trwała nienaruszona aż do 2022 roku, kiedy nad budynkiem zawisło widmo rozbiórki. By jej zapobiec, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, prof. Jakub Lewicki zdecydował się na ruch bezprecedensowy, czyli wpisanie wówczas 11-letniego obiektu do rejestru zabytków.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 1 dzień warsztatów — sesja seminaryjna
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
nowa inkarnacja Votum Aleksa
Na marne poszły jednak jego starania, gdyż już dwa lata później, po kilku niekorzystnych decyzjach administracyjnych, wpis uchylono i rozpoczęła się rozbiórka zabytku. Już wtedy ratowaniem obiektu zainteresowane było Muzeum Architektury. Kiedy udało się dotrzeć do właścicieli budynku, rozbiórka była na zaawansowanym etapie, dlatego działania trzeba było podjąć jak najszybciej:
Kiedy przyjechaliśmy do Tarnowa i zobaczyliśmy miejsce, dla którego zaprojektowane kaplicę, zrozumieliśmy że przenoszenie tego obiektu w skali 1:1 nie miałoby sensu, nawet gdyby było możliwe. Wobec tego zaczęliśmy pracę z Martą i Lechem Rowińskimi z pracowni BETON, autorami pierwotnego Votum Aleksa, nad alternatywną strategią, która pozwoliłaby nam zachować pamięć o tym budynku w zupełnie innej formie. Pomysł przeniesienia materii i przekształcenia jej w zupełnie nowy obiekt, który wówczas się pojawił, wydał nam się na tyle interesujący, że zdecydowaliśmy się — w ramach projektu realizowanego wspólnie z Narodowym Instytutem Architektury i Urbanistyki i Instytutem Designu w Kielcach — zaprosić projektantów, architektów i studentów architektury z Polski i Norwegii do wspólnej pracy nad nową inkarnacją Votum Aleksa.
— opowiada Michał Duda, dyrektor Muzeum Architektury we Wrocławiu.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 2 dzień warsztatów — wycieczka do Karpacza
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
drewno i glina to przeszłość i przyszłość architektury
Przedsięwzięcie organizowane jest wspólnie przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Instytut Dizajnu w Kielcach oraz Muzeum Architektury we Wrocławiu. „Z drewna i gliny. Naturalne materiały dla architektury przyszłości” to międzynarodowy projekt, który ma za zadanie zbadać możliwości wykorzystania tradycyjnych technik budowlanych oraz lokalnie dostępnych materiałów we współczesnej architekturze. Całość podzielono na dwa moduły, poświęcone tytułowym drewnu i glinie.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 2 dzień warsztatów — wycieczka do Karpacza
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
Część poświęcona drewnu miała miejsce między 3 a 7 marca bieżącego roku, a jej organizacją zajęło się Muzeum Architektury. Podczas czterodniowych warsztatów grupa studentów i studentek z Polski oraz Norwegii miała okazję poznać historię Votum Aleksa i zespół projektowy, który za nim stoi, zwiedzić Kościół Pokoju w Świdnicy czy świątynię Wang w Karpaczu i złożyć wizytę w leśnej bazie Instytutu im. Jerzego Grotowskiego w Brzezince. Ostatniego dnia warsztatów trwały prace nad koncepcją przekształcenia elementów Votum Aleksa w zupełnie nowy obiekt.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 2 dzień warsztatów — wycieczka do Karpacza
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
Współpraca polsko-norweska jest w kontekście przekształcenia Votum Aleksa o tyle ciekawa, że podobna historia, łącząca oba te kraje miała miejsce w przeszłości, kiedy w połowie XIX wieku z Vang przywieziono do Karpacza XII-wieczny drewniany kościół, żeby uratować go przed zniszczeniem.
— zauważa dyrektor Muzeum Architektury we Wrocławiu.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 3 dzień warsztatów — wizyta w Brzezince
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
nowe miejsce dla Votum Aleksa
Votum Aleksa znajdzie nowy dom w Brzezince nieopodal Oleśnicy. W niewielkiej miejscowości w latach 70. XX wieku swoją praktykę teatralną realizował Jerzy Grotowski. W samotni, w środku lasu znajduje się kilka budynków, które stanowiły tło i integralną część twórczości Grotowskiego — ruiny domu młynarza, stodoła, spichlerz czy drewniana budka.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 3 dzień warsztatów — wizyta w Brzezince
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
W Brzezince spotkaliśmy się z Przemkiem Błaszczakiem, opiekunem tego miejsca z ramienia Instytutu im. Jerzego Grotowskiego, który oprowadził nasze międzynarodowe towarzystwo po tym miejscu i opowiedział nam o postaci Jerzego Grotowskiego. Nie wszyscy z naszego grona dobrze znali jego dziedzictwo, w zasadzie nikt spoza Polski nie słyszał o historii Votum Aleksa. Później, w czasie warsztatów, udało nam się połączyć te dwie historie w jedną opowieść o naszej przeszłości i teraźniejszości.
— relacjonuje Michał Duda.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 3 dzień warsztatów — wizyta w Brzezince
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
Uwagę zespołu przykuły dwa obiekty stanowiące część zespołu bazy leśnej. Pierwszym z nich była niewielka, drewniana budka, będąca w stanie głębokiego rozkładu. Dawniej pełniła rolę pawilonu herbacianego oraz miejsca kameralnych spotkań pomiędzy Jerzym Grotowskim i jego aktorami, dzisiaj, zgodnie z życzeniem artysty, pozostaje nieużytkowana. Drugim materialnym katalizatorem sytuacji społecznych, obecnym w Brzezince Grotowskiego, jest długi stół, przy którym twórcy teatru spotykali się, wspólnie jedli i dyskutowali. Oba te elementy miały stać się częścią koncepcji architektonicznej opracowanej w kluczowym etapie warsztatów.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 4 dzień warsztatów — podsumowanie
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
co stanie się z Votum Aleksa?
Jak zdradza Michał Duda, Votum Aleksa nie powróci w pierwotnej formie — jego fragmenty zostaną wykorzystane do stworzenia pawilonu w zupełnie nowej formie:
Koncepcja pawilonu odnosi się do dwóch elementów, istniejących fizycznie w brzezince do dziś. Drewnianego „domku” o wymiarach 2,5x2,5x2,5 metra, metrazrealizowanego na podstawie pomysłu Grotowskiego w latach 70-tych — którego podstawową funkcją były kameralne spotkania w gronie kilku osób — przy ogniu, wokół stołu i z widokiem na otaczającą przyrodę. Drugim punktem zaczepienia jest wielki, pięciometrowy stół, wokół którego tętniło życie społeczne w Brzezince. Jego odbicie pojawia się w kilku egzemplarzach, jako moduł tworzący elementy pawilonu, pozwalając na wykorzystanie blatów jako stołów, pomostów, kładek, performatyzując zarówno samą architekturę, jak i relacje z nią użytkowników.
— wyjaśnia dyrektor Muzeum Architektury we Wrocławiu.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 4 dzień warsztatów — podsumowanie
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
trudna walka o architekturę
Muzeum Architektury jest obecnie na etapie pozyskiwania elementów Votum od właściciela, który zdecydował się na rozbiórkę obiektu. Jeśli wszystko pójdzie zgodnie z planem, pawilon powstanie jeszcze tego lata.
Mamy nadzieję, że kiedyś, za kilkadziesiąt lat, ktoś będzie mógł opowiedzieć, że w tym dziwnym, „nowoczesnym” pawilonie z 2025 roku znajdują się ślady kaplicy, której niezwykła architektura dostrzeżona została w 2012 roku nie tylko w Polsce, ale i na arenie międzynarodowej. Będzie to opowieść o tym, jak nie do końca potrafiliśmy zawalczyć o to, żeby zachować ją w pierwotnym kontekście, opowieść o sile wartości w architekturze, która przy zderzeniu z mechanizmami rynkowymi i regulacjami prawnymi okazała się niewystarczająca.
— podsumowuje Michał Duda.
Warsztaty wokół przyszłości Votum Aleksa — 4 dzień warsztatów — podsumowanie
fot.: Iga Bałchanowska, udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Architektury we Wrocławiu
Akcja ratunkowa dla Votum Aleksa jest kolejnym przedsięwzięciem realizowanym przez Muzeum Architektury w duchu re-use. Budynek-manifest, który dla instytucji zaprojektowała pracownia TŁO Michała Sikorskiego również powstanie z materiałów pozyskanych z rozbiórki. Więcej na temat gospodarki cyrkularnej, architektury re-use oraz powtórnego użycia materiałów dowiecie się z najnowszego, kwietniowego wydania A&B.
