W 2018 roku, projektanci z warszawskiej pracowni OPEN architekci dostali zlecenie od rządu Tanganika, nowej prowincji w Demokratycznej Republice Konga, na opracowanie studium rozwoju stolicy tego obszaru, miasta Kalemie. Prace zostały zakończone w tym roku.
aspiracje władz a potrzeby mieszkańców
Założone w 1891 roku miasto nazywało się Albertville i znajdowało się w odległości około piętnastu kilometrów na południe od obecnej lokalizacji Kalemie, na zachodnim wybrzeżu jeziora Tanganika, najdłuższego słodkowodnego jeziora świata, które, podczas podbojów kolonialnych tej części kontynentu, stanowiło naturalną granicę wpływów europejskich i arabskich. Miasto założył kapitan Alphonse Jacques, członek belgijskiego towarzystwa na rzecz zwalczania niewolnictwa.
po lewej: widok ze wzgórz, po prawej: domy przesiedleńców
© OPEN architekci
Miasto wzniesiono ponownie kilka lat później na miejscu wioski M'Toaw. Na decyzję o lokalizacji wpłynęło dogodne położenie: stosunkowo płaskie wybrzeże u podnóża łagodnych wzgórz, tuż przy ujściu rzeki, stanowiło odpowiedni teren pod budowę portu, łączącego obszary zaanektowane przez Belgów z terenami dzisiejszej Tanzanii i Burundi. W 1915 roku do miasta została doprowadzona kolej, a strategicznie położony port stał się bazą marynarki wojennej Ententy oraz Aliantów w trakcie kolejnych wojen światowych.
Miasto zorganizowane było wzdłuż linii brzegowej. Centralne punkty stanowiły port i dworzec kolejowy, a główna arteria łączyła wzgórze z katedrą św. Krzyża na południu z mostem nad rzeką Lukuga, na której północnym, płaskim brzegu zlokalizowano przemysł. Bliżej centrum na zielonych wzgórzach mieszkali belgijscy zarządcy, miejscowa ludność zamieszkiwała zaś tereny w głębi lądu.
Po uzyskaniu przez kraj niepodległości miasto rozwijało się dynamicznie, lecz chaotycznie (ostatnim opracowaniem planistycznym był plan zagospodarowania przestrzennego z 1955 roku) stając się między innymi schronieniem dla wewnętrznych przesiedleńców, szukających pomocy w związku z trwającymi od 2013 roku plemiennymi walkami pomiędzy Pigmejami Batwa a ludem Luba. Nominalnie miasto liczy obecnie około 100 000 mieszkańców, jednak władze prowincji oceniają, że w rzeczywistości jest ich około 500 000, większość z nich stanowią właśnie przesiedleńcy. Część wysiedleńców zostało rozlokowanych w obozach znajdujących się zarówno w środku miasta, jak i na jego przedmieściach, bardziej zamożni zdecydowali się zostać jego mieszkańcami.
Kalemie dziś
© OPEN architekci
Opracowanie, jak podkreślają jego autorzy, miało odpowiedzieć na aspiracje władz (marzenie o metropolii, poparte różnorodnymi inspiracjami ze świata, niekoniecznie współgrającymi klimatycznie czy kulturowo) oraz na potrzeby społeczności lokalnej związane z niełatwymi warunkami życiowymi.
Architekci, pracując na archiwalnych dokumentach i odbywając wizje lokalne, dostrzegli problemy środowiskowe obszaru, jak na przykład spiętrzanie się wód jeziora na wysokości miasta, co skutkuje przesuwaniem się linii brzegowej w głąb lądu i pochłanianiem przez wodę kolejnych domów i ulic.
jezioro pochłania kolejne budynki
© OPEN architekci
Analizując ten problem, zauważyliśmy, że proces ten nierozerwalnie związany jest z dynamicznym rozwojem miasta, którego nowi mieszkańcy spontanicznie zasiedlają położone na południowym brzegu rzeki Lukugi wzgórza. Urbanizacja wzgórz polega przede wszystkim na wycinaniu roślinności i niwelacji terenu pod domy oraz przydomowe ogródki. Proceder ten powoduje odkrycie ziemi, likwidację potencjału retencyjnego, a co za tym idzie wypłukiwanie ogromnych mas ziemnych spływających do jeziora. Błoto zasysane jest przez Lukugę, powodując zatory uniemożliwiające prawidłowy odpływ wody z jeziora. Efektem jest spiętrzanie się lustra wody przy ujściu z rzeki — piszą autorzy projektu.
struktura społeczno‑gospodarcza
Ważnym elementem lokalnej gospodarki jest rybołówstwo oraz dystrybucja wydobywanymi w prowincji miedzią, cyną, kobaltem, cynkiem i węglem. Jednak większość mieszkańców Kalemie utrzymuje się z rolnictwa i zamieszkuje głównie wzgórza oraz tereny po północnej stronie rzeki. Część z nich uprawia płody rolne jedynie na własny użytek w przydomowych ogródkach, część uprawia poletka uprawne zlokalizowane poza obszarem tkanki miejskiej. Kadra urzędnicza i właściciele działających w mieście firm zamieszkują tereny najbliżej brzegu jeziora, przeznaczone dawniej dla belgijskich zarządców.
Znaczną część populacji miasta stanowią dzieci i młodzież. Choć w 2019 roku podstawowa edukacja stała się tu bezpłatna, co umożliwiło wielu rodzinom posłanie dzieci do szkół, w mieście nadal brakuje ośrodków szkolnych. Warto jednak dodać, że w Kalemie działa uniwersytet.
