Artykuł z numeru A&B 10|2022
Dzisiaj latynoski kraj Ameryki Północnej staje się jedną z najciekawszych scen architektonicznych na świecie. Dzieje się tak nie tylko za sprawą dokonań pokolenia młodych meksykańskich architektów, spadkobierców dorobku laureata Nagrody Pritzkera Luisa Barragána, ale także dzięki inicjatywom krajowych instytucji rozwoju społecznego i mieszkaniowego, które mają za zadanie wzmocnić rolę architektury w społeczeństwie i poszukać innowacyjnej drogi naprzód, by polepszyć jakość życia społeczeństwa i przeciwdziałać kryzysowi mieszkaniowemu.
Instytut Krajowego Funduszu Mieszkaniowego (Infonavit) to rządowa organizacja, której zadaniem jest koordynacja i finansowanie programów budowy mieszkań socjalnych, zapewnienie łatwego dostępu do tanich kredytów hipotecznych oraz zarządzanie Krajowym Funduszem Mieszkaniowym, na który składają się składki otrzymywane od krajowych pracodawców, stanowiące równowartość 5 procent miesięcznego wynagrodzenia pracowników.
masterplan osielda w Apan, Hidalgo, Meksyk, proj.: MOS architects
fot.: Jaime Navarro © MOS architects
Zrealizowana kilka lat temu przez Instytut w mieście Apan w stanie Hidalgo koncepcja osiedla trzydziestu dwóch prototypowych domów w ramach Projektu Laboratorium Badań i Doświadczeń Praktycznych Osiedli Mieszkaniowych [por. A&B 02/2021] na pierwszy rzut oka przypomina europejską modernistyczną inicjatywę osiedla Weissenhof, projekt, w którym brały udział wszystkie tuzy modernizmu, począwszy od Le Corbusiera, a skończywszy na Miesie van der Rohe. W projekcie w Apan, w wyniku otwartego przetargu zorganizowanego przez Infonavit wybrano osiemdziesiąt dwa zespoły, które miały za zadanie zaproponować innowacyjne i prototypowe rozwiązanie mieszkaniowe obejmujące projekt domu wraz z meblami. Różnice pomiędzy tymi inicjatywami są jednak bardzo istotne. Osiedle w Apan — w przeciwieństwie do projektu Werkbundu — nie miało zaprezentować rewolucji ideowo-przestrzennej, przeprowadzonej z użyciem najnowszych materiałów i technik budowlanych. Chodziło o analizę możliwości budownictwa socjalnego i poprawę jakości życia jego mieszkańców na istniejącym już fundamencie społecznym, kulturowym, ekonomicznym i klimatycznym.
różnorodna innowacja na elementarnym poziomie
Wszystkie projekty w Apan cechuje prostota, ale i różnorodność. W krajach Ameryki Łacińskiej, szczególnie w społecznościach o niższych dochodach, bardzo ważna jest możliwość transformacji przestrzeni domu w czasie. Obecność lub brak poszczególnych przestrzeni funkcjonalnych zależy od warunków budżetowych w danym momencie, dlatego wszystkie propozycje projektowe w Apan wykazują elementarny potencjał do zmian poprzez strategie poszerzania, wypełniania, dodawania i transformacji przestrzeni mieszkalnej. Istotne są też kwestie materiałów, konstrukcji, wykonawstwa czy organizacji przestrzeni domu. Każdy projekt jest propozycją dla konkretnego obszaru wiejskiego znajdującego się w jednej z 32 jednostek administracyjnych (31 stanów i miasto Meksyk) w kraju i odpowiada na uwarunkowania kulturowe oraz klimatyczne danego miejsca usytuowanego w jednym z dziewięciu krajowych regionów klimatycznych. Nie chodziło tu o stworzenie projektów stojących w opozycji do tych, które obecnie powstają, niejednokrotnie przy minimalnym udziale architektów lub nawet bez, a raczej wykorzystanie doświadczenia architektów do stworzenia możliwie najlepszej niskobudżetowej i dopasowanej do klimatu przestrzeni mieszkalnej z indywidualną tożsamością.
elastyczna nić i powtarzalne moduły
Casa Hilo: Coquimatlán, Colima
proj.: Zeller & Moye
Casa Hilo: Coquimatlán, Colima, proj.: Zeller & Moye — rzut przyziemia
© Zeller & Moye
Casa Hilo wykracza poza obrys ścian: dom to suma przestrzeni zamkniętych kubatur funkcjonalnych oraz otwartych i półotwartych przestrzeni zewnętrznych. Przestrzenie te łączą strefę prywatną ze strefą ulicy, a zarazem oddzielają je od siebie, a całość tworzy formę otwartą na krajobraz. Powstałe dziedzińce to miejsca o różnym charakterze i funkcji spięte półotwartymi przestrzeniami tarasów. Zadaszone dziedzińce przy ulicy są strefami dla drobnego handlu, a te znajdujące się wewnątrz — miejscami spotkań, zabawy czy też przestrzeniami gospodarczymi.
Casa Hilo: Coquimatlán, Colima, proj.: Zeller & Moye
fot.: Jaime Navarro
Adaptabilność projektu polega na możliwości aranżacji modułów, a w konsekwencji przystosowaniu domu do stylu życia, działki i sytuacji ekonomicznej w czasie, by wybrać najlepsze dla siebie rozwiązanie. Betonowe obramienia kubatur zapewniają konstrukcję dostosowaną do warunków sejsmicznych i możliwość wypełniania lokalnie dostępnymi, tanimi i ekologicznymi materiałami, takimi jak cegła gliniana lub ubita ziemia. Okiennice z lokalnego bambusa są na tyle duże, że mogą pełnić funkcję drzwi, a skrzydła okienno-drzwiowe w pozycji otwartej rzucają cień na przestrzeń wewnętrznego dziedzińca, tworząc chłodny mikroklimat. Proste rozwiązania to klucz do domu Casa Hilo.
Casa Hilo: Coquimatlán, Colima, proj.: Zeller & Moye
fot.: Jaime Navarro
analiza biokulturowej pamięci miejsca
Casa Pórtico: Xochitepec, Morelos
proj.: Rozana Montiel Estudio de Arquitectura
Architekci z pracowni Rozana Montiel Arquitectura dostrzegli, że w wernakularnych przykładach architektury meksykańskiej, takich jak domy Majów czy domy spichlerze grupy etnicznej Purepécha, istnieje pewnego rodzaju pamięć biokulturowa zawierająca podstawowe informacje na temat najbardziej pierwotnych aspektów zrównoważonego rozwoju dla danego obszaru. Te tradycyjne typologie meksykańskie o pozornej prostocie komunikują sztukę zamieszkiwania przestrzeni i zestawienia materiałowe, które pochodzą z lokalnego obszaru i jego krajobrazu. Propozycja pracowni dla osiedla Apan — Casa Pórtico — to nawiązanie do tych właśnie aspektów oraz ewolucja współczesnej formy użytkowania przestrzeni mieszkalnej w stanie Morelos.
Casa Pórtico: Xochitepec, Morelos, proj.: Rozana Montiel Estudio de Arquitectura
fot.: Jaime Navarro
Mieszkańcy gminy Xochitepec instynktownie szukają przestrzeni, które zapewnią ochronę przed słońcem, a w porze deszczowej także przed opadami. Zacienione i zadaszone przestrzenie półotwarte są miejscami, w których kwitnie życie. Architektura typowych współczesnych domów w regionie zdaje się o tym zapominać i oferuje wyraźne podziały przestrzeni zamkniętych i otwartych, co nie odpowiada lokalnemu stylowi życia. Tworzenie tak istotnych przestrzeni półotwartych domyślnie traktowane jest jako dodatkowy element luksusu i w rezultacie pozostają one dla wielu niedostępne. Zadaszona przestrzeń poddasza Casa Pórtico to odpowiedź na ten problem. Cała aktywność życiowa i społeczna, zgodnie z klimatyczno-kulturowym kodem miejsca, wpleciona jest w wielofunkcyjną przestrzeń wykonaną z lokalnie dostępnego bambusa osadzonego na murach wykończonych tynkiem na bazie odpadowego ekologicznego pyłu kamiennego. Oprócz poddasza moduł składa się z zamkniętej części sypialnej, półotwartej tradycyjnej kuchni, jadalni i łazienki.
Casa Pórtico: Xochitepec, Morelos, proj.: Rozana Montiel Estudio de Arquitectura
fot.: Jaime Navarro
architektoniczny tetris
Dom w Zaragozie, Coahuila
proj.: PPAA Pérez Palacios Arquitectos
Gminę Zaragoza w północnym Meksyku, położoną mniej więcej 50 kilometrów od granicy ze Stanami Zjednoczonymi, charakteryzuje specyficzny kontekst nie tylko klimatyczny, ale i kulturowy. Architekci z PPAA podkreślili, że silne aspiracje do amerykańskiego stylu życia znajdują odzwierciedlenie w sposobie zabudowy tego obszaru. Średnia wielkość zabudowy na działkach to 512 metrów kwadratowych, co zaowocowało ideą domu jako systemu przestrzennego przeznaczonego do rozbudowy.
Dom w Zaragozie, Coahuila, proj.: PPAA Pérez Palacios Arquitectos — rzut pateru
© PPAA Pérez Palacios Arquitectos
W swojej najmniejszej wersji dwa przecinające się prostopadłościany oddzielają strefy prywatne i półprywatne. System można rozbudowywać, dodając kolejne kubatury, a dom staje się organizmem, który ewoluuje w czasie, dopasowując się do potrzeb użytkowników. Elementy tradycyjnej architektury północnego Meksyku i południowych Stanów Zjednoczonych, jak taras i ganek, tradycyjny system odwadniający, zostały zachowane jako elementy obyczaju kulturowego, a ściany murowane pokryte tynkiem z dodatkiem pigmentu odzwierciedlają najbardziej typowe wykończenie domów w tej części kraju.
Dom w Zaragozie, Coahuila, proj.: PPAA Pérez Palacios Arquitectos
fot.: Rafael Gamo
przyszłość projektu Apan i socjalnej architektury mieszkaniowej
Wszystkie prototypowe domy wraz z terenem i potrzebną infrastrukturą zostaną przekazane do użytku lokalnego centrum ochrony kobiet i dzieci, ofiar przemocy domowej. Inicjatywa i młode pokolenie meksykańskich architektów pokazuje, że architektura może być nie tylko wypadkową rozwoju ekonomicznego, lecz także narzędziem do kreowania zrównoważonego rozwoju. W przypadku osiedla Apan rozwój ten jest rozumiany wielopłaszczyznowo, zgodnie z zasadą, że elementarne rozwiązania przestrzenno-klimatyczne oraz nawet ograniczone zasoby ekonomiczne to instrumenty, które należy odpowiednio wykorzystać po to, aby poprawić ogólną sytuację mieszkaniową i społeczną.
Zrównoważony rozwój w projektowaniu w Europie to często wynik multidyscyplinarnego procesu projektowego. Procesu wymagającego wkładu wielu konsultantów, czasem specjalistów od zaawansowanych technologii oraz koordynatorów i menadżerów. Alternatywą są projekty, w których architekci z użyciem prostych pasywnych rozwiązań, bez znacznych nakładów finansowych na pokrycie kosztów wielu uczestników procesu, sugerują odpowiednie rozwiązania. Rozwiązania lepsze niż te, które są dostępne na rynku, bo dostosowane do klimatu i stylu życia oraz wykorzystujące pasywne strategie energetyczne, a osiągnięte tymi samymi lub skromniejszymi środkami finansowymi. Jednej recepty na architekturę odpowiadającą dzisiejszej sytuacji społeczno-ekonomicznej nie ma, ale możliwe i budzące podziw rozwiązania pochodzące z Nowego Świata pojawiają się niemal codziennie. Być może nadszedł czas, byśmy spojrzeli na Nowy Świat, wyciągnęli wnioski dla polskiego budownictwa mieszkaniowego oraz architektury socjalnej i stworzyli odpowiednie programy dla dobra społecznego i dobra polskiej architektury.
