Studenci i artyści ożywią zaniedbany fragment śródmieścia na obrzeżach Starego Miasta. Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu (UAP) rozpoczyna adaptację Starej Papierni. Będzie się w niej mieścić unikatowa prototypownia. A nad całością góruje komin, którym kiedyś zajęła się Joanna Rajkowska.
Zadanie, z którym mierzy się artystyczna uczelnia, nie należy do prostych. Kontekst urbanistyczny jest trudny, a poprzemysłowe obiekty — zdegradowane i niełatwe w adaptacji. Stare zakłady papiernicze zajmują obszar przy ul. Szyperskiej, na terenie po nieistniejącym od dekad porcie rzecznym, tuż obok przelotowej ul. Estkowskiego. Ta ostatnia to jedna z większych urbanistycznych pomyłek czasów PRL-u. Jest częścią trasy szybkiego ruchu, która w latach 60 i 70. XX wieku rozcięła funkcjonalnie historyczne części Poznania: Śródkę, Ostrów Tumski i północne obrzeża Starego Miasta (to na nich znajduje się Stara Papiernia).
Stara papiernia, ul. Szyperska/Estkowskiego — pośrodku zdjęcia, z kominem; widok ogólny ze skrzyżowania ulic Garbary i Estkowskiego
fot.: Jakub Głaz
jak na Bliskim Wschodzie
Przeskalowana drogowa inwestycja nie tylko podzieliła zwartą niegdyś miejską tkankę, ale odsłoniła oficyny, substandardowe zabudowania i ślepe ściany po wyburzonych pod arterię kamienicach. Tak jest też ze Starą Papiernią. Od bocznej ulicy Szyperskiej prezentuje interesującą ceglaną fasadę głównego budynku sprzed pierwszej wojny światowej. Ale od eksponowanej ulicy Estkowskiego epatuje wysokim murem i ślepą ścianą, granicząc z parkingiem i dojazdem do dyskontu, który zajął sąsiednie zabudowania.
Stara papiernia, ul. Szyperska/Estkowskiego, Poznań; widok z ul. Estkowskiego
fot.: Jakub Głaz
Interesującym akcentem jest za to fabryczny komin — najwyższy z trzech zachowanych w tym kwartale zabudowy. Ma też ciekawą historię. W 2009 roku Joanna Rajkowska planowała przekształcić go w… minaret, wprowadzając w przestrzeń miasta nieoczywisty akcent na osi dawna synagoga — katedra. O papierni i jej okolicy pisała tak:
Chaotyczny rozkład budynków przypomina nieco zabudowę na Bliskim Wschodzie, szczególnie dwie boczne, ślepe ściany budynków stojące bokiem do ulicy. [...] Jeśli Minaret stanie, zmieni charakter całego otoczenia w surrealny sposób. Znajome stanie się obce. Inaczej będą się prezentować czerwone, ceglane budynki, puste ściany, mur wokół zabudowań i wielkoformatowe reklamy.
„Minaret” jednak nie powstał. Mimo że nie miał pełnić funkcji religijnych, władzom i radnym bardzo nie przypadł do gustu. Komin nadal jest zatem wieszakiem na stacje telefonii komórkowej.
był papier, będą meble
Adaptowane przez UAP zabudowania przy ul. Szyperskiej obejmują dawną wytwórnię papierniczą oraz — całkiem od nich odmienny — reprezentacyjny dwór z XVIII wieku, w którym do połowy poprzedniej dekady mieszkali komunalni lokatorzy.
Stara papiernia, ul. Szyperska/Estkowskiego, Poznań; osiemnastowieczny dworek przy ul. Szyperskiej
fot.: Jakub Głaz
Od tamtego czasu zarówno dwór, jak i nieczynna już wcześniej dawna fabryka stoją puste. Po nieudanych próbach zainstalowania w papierni oddolnej inicjatywy o nazwie Zakład Makerspace (współdzielonych warsztatów, które musiały przenieść się z dawnej drukarni na Jeżycach), w 2020 roku miasto sprzedało zabudowania z 99-procentową bonifikatą Uniwersytetowi Artystycznemu. Uczelnia postanowiła urządzić w nich unikalną w skali kraju prototypownię będącą jednocześnie uczelnianym centrum cyfrowym, gdzie — jak czytamy w materiałach prasowych:
studenci, a także pracownicy UAP będą mogli realizować swoje projekty badawcze ze szczególnym uwzględnieniem prototypowania projektów w branży meblarskiej oraz wyposażenia wnętrz — uznanej i znaczącej gałęzi naszej regionalnej gospodarki, wpisującej się w tzw. obszary inteligentnych specjalizacji Województwa Wielkopolskiego.
Wykonawca projektu i prac budowlanych został wybrany przez UAP nie w konkursie, a w przetargu o formule zaprojektuj i wybuduj. W lutym 2022 roku wygrała go poznańska firma projektowo-budowlana DEMIURG specjalizująca się między innymi w przekształcaniu i renowacji historycznych obiektów. Swój projekt oparła o program funkcjonalno-użytkowy przygotowany dla uczelni przez architekta Mikołaja Stępnia (NMS Architekci).
Stara Papiernia po adaptacji dla Uniwersytetu Artystycznego, widoczna nadbudowa, wizualizacja, Poznań, ul. Szyperska
© DEMIURG
Jak informowała niedawno Gazeta Wyborcza — ostatecznym niepowodzeniem zakończyły się właśnie starania o zwrot budynków. Chcieli odzyskać je spadkobiercy właścicieli znacjonalizowanych po wojnie zakładów: rodziny Krzewińskich i Kręglewskich. Prace (finansowane ze wsparciem unijnym) ruszyły zatem w zeszłym miesiącu i mają zakończyć się jeszcze w tym roku. Niestety, podczas częściowej rozbiórki oficyn runęła ściana z jednym z najciekawszych poznańskich murali („Rasizm” Grzegorza Myćki).
więcej metrów!
Jak zmienią się zatem Stara Papiernia i zabytkowy dwór? Przede wszystkim odrestaurowany zostanie główny dwupiętrowy budynek z czerwonej cegły wzdłuż ulicy Szyperskiej. Nowością będzie w nim jednak dodatkowa, czwarta kondygnacja o współczesnej formie, tak by pomieścić wszystkie funkcje planowane w nowym kompleksie UAP, między innymi laboratoria i prototypownie obróbki metalu i drewna, nowoczesne pracownie tapicerskie, laboratoria analiz wirtualnych, studio fotograficzne czy przestrzeń na drukarki 3D. Powierzchnia całego kompleksu wzrośnie ponad trzykrotnie — do 3 tys. m kw.
Stara Papiernia po adaptacji, wizuliazacja; widok dziedzińca od strony północnej; po lewej główny gmach, na wprost i po prawej — nowe oficyny (elewacje, wbrew złudzeniu, nie będą z cortenu, a z płyt włókno-cementowych).
© DEMIURG
Architekt Wojciech Błażejczak tłumaczy projektowe zamiary:
W poszanowaniu dla zabytkowych elementów budynku część z nich zostanie odrestaurowana, a część odtworzona na wzór oryginału. Uwzględniając istniejący charakter obiektu, a także pierwotną i nową funkcję podkreślono […] wykreowanie przemysłowego, industrialnego i nowoczesnego budynku.
Stara papiernia, ul. Szyperska/Estkowskiego, Poznań; główny budynek papierni za rusztowaniami, po prawej — XVIII-wieczny dworek w obniżeniu terenu
fot.: Jakub Głaz
W nowych partiach dominować mają szklane fasady lub elewacje wykończone płytami włókno-cementowymi. Rozbudowie we współczesnym stylu ulegną również niższe i mniej wartościowe oficyny ograniczające razem z głównym budynkiem niewielki dziedziniec całego założenia (oficyny urosną do trzech kondygnacji). Podwórze to ma stanowić żywe centrum kompleksu, tym bardziej że przylega do niego od północy wspomniany już zabytkowy dwór. Jego adaptację i rewaloryzację uczelnia odkłada jednak w czasie. Malowniczy, rozłożysty budynek o wysokim mansardowym dachu ma zostać przeznaczony na wystawy. W zabytku opisywanym jako rzadki przykład późnobarokowej podmiejskiej architektury rezydencjonalnej przewiduje się również kawiarnię z tarasem w zachowanej części dawnego ogrodu.
trzeba łatać dalej
Adaptacja dawnej fabryki i dworu przez publiczną uczelnię to bardzo korzystne rozwiązanie w zaniedbanym fragmencie Starego Miasta. Co prawda, w sąsiedztwie powstała w ostatnich dekadach nowa zabudowa mieszkalna i biurowa, ale pofabryczny kwartał nadal jest chaotycznym zlepkiem zabudowy o różnej skali i jakości (nie ma tu też miejscowego planu zagospodarowania!). O przekształcenie prosi się zatem także druga część dawnej fabryki papieru (nie należy do uczelni) dostępna od ulicy Piaskowej. Jeszcze ważniejsze jest z kolei wytworzenie sensownej północnej pierzei ulicy Estkowskiego. Co prawda miasto urządziło w 2007 roku konkurs na projekt „obudowania” kwartału nowym obiektem, ale nic praktycznego z niego nie wynikło. Na razie na ślepą ścianę papierni wróci mural z wierszem Stanisława Barańczaka. Na wizualizacjach nie widać za to, niestety, powrotu grafiki autorstwa Myćki.
Stara papiernia, ul. Szyperska/Estkowskiego, Poznań; częściowo rozebrana ściana z muralem Grzegorza Myćki, widok z parkingu przy ul. Estkowskiego
fot.: Jakub Głaz
Wreszcie, liczy się też niematerialny rezultat przedsięwzięcia. W przeciwieństwie do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza UAP nie wyprowadził się z centrum na odległe peryferia i rozbudowuje w śródmieściu swoją bazę (trwa także inwestycja obok głównej siedziby uczelni przy Alejach Marcinkowskiego). Dzięki temu podupadłe dziś centrum nie straci części młodych i kreatywnych ludzi, których obecność i działania mają silnie miastotwórczy charakter.
