W jaki sposób osoby neuroatypowe doświadczają świata? Co jest istotne, a co trudne w kontakcie ze środowiskiem zbudowanym? Jak można przybliżyć ich perspektywę architekt(k)om i szeroko rozumianym osobom projektującym? Czy decyzje projektowe mogą wzmacniać poczucie bezpieczeństwa i przynależności osób neuroatypowych?
To właśnie powyższe pytania stały się osią prac nad projektem NeuroDiver — Comfort Space LAB, zaprezentowanym w maju na Łódź Design Festival 2024. W ramach tego wydarzenia nasz zespół przygotował dwie inicjatywy: wystawę, będącą de facto przestrzenią eksperymentalo-edukacyjną, w której zwiedzający mieli szansę doświadczyć, w jaki sposób osoby neuroatypowe postrzegają otaczające je środowisko i uzupełniający ją NeuroDiver Toolkit, czyli Przybornik Neuroinkluzywny.
wystawa podczas Łódź Design Festival 2024
© Zespół NeuroDiver-Comfort Space LAB
Świat projektowany dla „większości” bywa trudny w odbiorze, a czasem jest wręcz niedostępny dla osób neuroatypowych. Pogłos, dźwięki wydawane przez urządzenia elektryczne (np. świetlówki i niektóre LED-y, klimatyzacja), szorstkie obicia siedzisk, krzesła ustawione zbyt blisko siebie, zbyt jaskrawe światła, mimo że mieszczące się w normach budowlanych dla danego typu pomieszczeń, jaskrawe
i wyraziste wzory na posadzkach i ścianach, nieczytelność przestrzeni i nieprzewidywalność sytuacji społecznych potrafią skutecznie pozbawić osoby neuroatypowe komfortu funkcjonowania w przestrzeniach publicznych. Te pozornie błahe bariery (i wiele innych) mogą prowadzić do przestymulowania, które objawia się silną reakcją fizjologiczną i psychiczną u osób neuroatypowych. To z kolei utrudnia im korzystanie z przestrzeni publicznych oraz dostępnych usług, a nierzadko odbiera możliwość uczestniczenia w życiu społecznym.
wystawa NeuroDiver — Comfort Space LAB podczas Łódź Design Festival 2024
© Zespół NeuroDiver-Comfort Space LAB
czym są neuroatypowość i neuroróżnorodność?
Określenie neuroatypowość oznacza atypowy sposób funkcjonowania układu nerwowego, stanowiący biologiczną podstawę różnych zaburzeń. Może ona być uwarunkowana genetycznie, wynikać z zaburzeń neurorozwojowych (np. ADHD, spektrum autyzmu, ADD, dysleksja, dysortografia, dyskalkulia i dyspraksja), może być wynikiem chorób neurodegeneracyjnych (np. choroby Alzheimera, choroby Parkinsona, demencji) czy też chorób nabytych (np. powodujących zaburzenia pracy nerwu błędnego, który decyduje o możliwościach utrzymania równowagi). Trzeba również pamiętać, że wiele osób nie ma żadnej formalnej diagnozy, przez co mierzą się na co dzień z trudnościami bez świadomości ich przyczyn i wiedzy, jak sobie pomóc.
Strefa Doświadczalna wystawiała odbiorców na intensywne i różnorodne bodźce zmysłowe
© Zespół NeuroDiver-Comfort Space LAB
Z kolei neuroróżnorodność to termin oznaczający zróżnicowanie profili neurokognitywnych w całej populacji. Oznacza to, że ludzie różnią się pod względem percepcji, komunikacji, reakcji na bodźce, koncentracji uwagi, sposobów uczenia się i przetwarzania informacji czy reakcji na sytuacje społeczne. Te cechy poszczególnych osób w populacji mają charakter dynamiczny i mogą zmieniać się w czasie, na przykład w wyniku zdarzenia takiego jak uszkodzenie mózgu, uraz, choroba, udar, stan związany z wiekiem lub zmiana stanu zdrowia psychicznego.
Bazując na badaniach naukowych nad funkcjonowaniem osób neuroatypowych, stworzyliśmy przestrzeń edukacyjno-eksperymentalną, która z jednej strony miała przybliżyć zwiedzającym doświadczenia osób neuroatypowych w relacji z otaczającym je środowiskiem, z drugiej zaś pokazać, jakimi środkami można zapewnić komfort i optymalny poziom pobudzenia.
przestrzeń doświadczeń i eksperymentów
Sama przestrzeń wystawy składała się z trzech części. Strefa Doświadczalna wystawiała odbiorców na intensywne i różnorodne bodźce zmysłowe. Miała ona imitować sytuacje, w których przy dłuższej ekspozycji dochodzi do przestymulowania, jakiego doświadczają osoby neuroatypowe.
Strefa Doświadczalna miała imitować sytuacje, w których przy dłuższej ekspozycji dochodzi do przestymulowania, jakiego doświadczają osoby neuroatypowe
© Zespół NeuroDiver-Comfort Space LAB
Strefa Komfortu pozwalała wypróbować różne metody regulowania poziomu pobudzenia (np. rozładowania napięcia czy negatywnego pobudzenia w ruchu, zaspokojenia potrzeby odizolowania się lub przeciwnie, bycia z innymi).
Strefa Komfortu, która pozwala wypróbować różne metody regulowania poziomu pobudzenia
© Zespół NeuroDiver-Comfort Space LAB
Trzecia część, czyli Strefa Integracji, była przestrzenią wymiany myśli i dzielenia się wrażeniami oraz refleksjami na temat neuroróżnorodności. To właśnie tam, przy wspólnym stole, zaprezentowaliśmy pierwszą wersję NeuroDiver Toolkit — Przybornika Neuroinkluzywnego. To narzędzie, bazujące na wiedzy naukowej, ma wspomagać osoby projektujące w poszukiwaniach kreatywnych rozwiązań adresujących potrzeby i sposób funkcjonowania osób neuroatypowych.
Równocześnie wystawa była eksperymentem społecznym i projektowym. Żeby sprawdzić, jak oddziałują na odbiorców użyte przez nas środki, prowadziliśmy wśród odwiedzających badanie ankietowe. Jego wyniki pozwolą nam zweryfikować wstępne założenia i udoskonalić kolejne odsłony wystawy, w tym także w wersji wirtualnej, by zwiększyć jej wartość edukacyjną.
projektowanie inkluzywne
Uwzględnianie neuroatypowości oraz szerzej — neuroróżnorodności w projektowaniu architektonicznym przekłada się na przewidywanie reakcji użytkowników na rozwiązania projektowe. W dużym uproszczeniu można to sprowadzić do pytania: w jaki sposób użytkownicy danej przestrzeni będą reagować na jej poszczególne elementy w dwóch wymiarach: na osi pozytywnie–negatywnie oraz czy jest to dla nich pobudzające, czy uspokajające. Te pytania pomagają określić potencjalny poziom komfortu odczuwanego przez użytkowników, który ma bezpośredni wpływ na możliwość korzystania z danej przestrzeni oraz na odczuwane poczucie bezpieczeństwa. Gdy stres czy dyskomfort spowodowany reakcją na bodźce z otoczenia jest zbyt wysoki, może stać się barierą nie do pokonania i w konsekwencji wykluczyć taką osobę z korzystania z danej przestrzeni publicznej.
Oczywiście uchwycenie i zrozumienie wszystkich efektów, potencjalnie wywieranych na osobach neuroatypowych przez elementy projektowanego środowiska jest niemałym wyzwaniem, tym bardziej że ta grupa społeczna jest niejednorodna. Dlatego drugim czynnikiem szczegółowo opisanym w naszym Przyborniku Neuroinkluzywnym, jest zapewnienie elastyczności oraz możliwości skorzystania z samoregulacji przez wszystkich użytkowników danej przestrzeni.
NeuroDiver Toolkit, czyli Przybornik Neuroinkluzywny
© Zespół NeuroDiver-Comfort Space LAB
Aktualnie projekt NeuroDiver Comfort Space LAB wchodzi w drugą fazę realizacji — warsztaty z wykorzystaniem NeuroDiver Toolkit i wirtualnej wersji wystawy do zwiedzania w technologii VR. Warsztaty NeuroDiver Workshops są przeznaczone w pierwszej kolejności dla studentów i studentek wydziałów architektury wnętrz. Będą się odbywać w ramach pracowni projektowania przestrzeni publicznych lub projektowania architektury wnętrz. Ich celem jest nauka projektowania inkluzywnych przestrzeni publicznych uwzględniających neuroróżnorodność użytkowników. Warsztaty ruszają w październiku 2024 roku. Do udziału w nich zapraszamy uczelnie z całej Polski.
Wierzymy, że przyszłość projektowania architektonicznego leży w projektowaniu inkluzywnym, któremu przyświeca jeden nadrzędny cel — wzmacnianie poczucia przynależności wszystkich osób w całym spektrum ich różnorodności, a zapewnienie optymalnych warunków funkcjonowania buduje poczucie bezpieczeństwa i komfortu oraz wspiera w uczestniczeniu w życiu publicznym.
