Muzeum Getta Warszawskiego to obecnie instytucja wędrowna — wciąż nie urządziła swojej stałej siedziby, choć dzięki prężnym działaniom zespołu nie daje o sobie zapomnieć. Wygląda jednak na to, że w najbliższych latach koczowniczy model działalności Muzeum ulegnie zmianie, a instytucja wreszcie wprowadzi się do nowego obiektu. Za projekt odpowiada krakowska pracownia KB — Projekty Konstrukcyjne.
Muzeum Getta Warszawskiego jest instytucją stosunkowo młodą — w 2018 roku powołał ją do życia premier Mateusz Morawiecki, nadając jej misję krzewienia wiedzy na temat życia w getcie warszawskim oraz innych zamkniętych dzielnicach żydowskich na terenie Polski. Jeszcze tego samego roku marszałek województwa mazowieckiego wydzierżawił muzeum poszpitalny budynek przy ulicy Śliskiej, rozpoczęło się przygotowywanie programu muzeum, gromadzenie zbiorów, prowadzenia badań oraz organizacji wystaw plenerowych i wirtualnych. Najważniejszym celem Muzeum jest na ten moment jednak adaptacja budynku, w którym znaleźć się ma jego siedziba — włodarze instytucji liczą, że już za 2 lata Muzeum Getta Warszawskiego będzie mogło przyjmować gości w swojej nowej przestrzeni w obrębie zabudowań Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów. W ostatnich dniach instytucja przypomniała o swoi przedsięwzięciu.
Dawny Szpital Bersohnów i Baumanów w Warszawie
fot.: Adrian Grycuk © CC BY SA 3.0 | Wikimedia Commons
szpital w getcie warszawskim
Muzeum Getta Warszawskiego niemal od początku swojego istnienia związane było z działką, na której do dzisiaj stoją zabudowania Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów. Jego eklektyczna bryła powstała w 1878 roku według projektu Artura Goebela (był również autorem koncepcji podobnego szpitala na Czystej, Kamienicy Krasińskich w Warszawie oraz pałacu w Wieńcu). W czasie II wojny światowej szpital znalazł się w obrębie getta warszawskiego, pełniąc funkcję głównego ośrodka leczniczego dla dzieci schorowanych w konsekwencji dramatycznych warunków, jakie panowały na terenie zamkniętej dzielnicy żydowskiej. W wyniku tych wydarzeń budynek Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów na trwałe splótł się z tragiczną historią społeczności żydowskiej w Warszawie. Jest również jednym z niewielu jej materialnych świadków, bowiem w znacznej mierze udało mu się przetrwać wojnę, nawet pomimo bombardowań oraz podpaleń dokonanych w 1943 roku przez nazistów.
Po wojnie budynek wykorzystywano zgodnie z jego pierwotnym przeznaczeniem — mieścił się w nim dziecięcy szpital zakaźny. W 2014 roku przeniesiono oddziały do Dziekanowa Leśnego, pozostawiając opustoszały obiekt. W obliczu problemów ze sprzedażą nieruchomości oraz utworzenia instytucji Muzeum Getta Warszawskiego, marszałek województwa mazowieckiego wydzierżawił temu ostatniemu działkę wraz z zabudowaniami w 2018 roku, a następnie sprzedał ją Muzeum za niespełna 23 miliony złotych. Równocześnie gmach szpitala oraz przedwojenne zabudowania działki trafiły do rejestru zabytków. W 2021 roku ogłoszono wyniki przetargu na opracowanie dokumentacji projektowej dla rozbudowy, modernizacji oraz zaaranżowania wnętrz Muzeum Getta Warszawskiego. Postępowanie wygrała krakowska spółka KB — Projekty Konstrukcyjne, a budowa pochłonie 320 milionów złotych.
Koncepcja budowy Muzeum Getta Warszawskiego
proj.: KB Projekty Konstrukcyjne we współpracy z APP Jerzy Wowczak oraz ARTFM © Muzeum Getta Warszawskiego
nowe ze starym pod rękę
Jak poinformowano podczas konferencji prasowej, projekt rozbudowy i modernizacji Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów na potrzeby Muzeum Getta Warszawskiego zakłada rewitalizację i adaptację dwóch budynków poszpitalnych oraz wzniesienie nowych kubatur. W przypadku pierwszego z zadań przewiduje się prace przy głównym budynku szpitala, gdzie znajdą się przestrzenie dla wystawy stałej oraz budynku dawnego laboratorium, w którym umiejscowione będą przestrzenie edukacyjne. Nowe kubatury powstaną po dwóch stronach działki, flankując wcześniejsze zabudowania. Od strony południowej będzie to pięciopiętrowy, prostopadłościenny budynek o elewacji rozwiązanej w formie masywnych łamaczy światła, ciągnących się od podstawy budynku, aż po jego szczyt. W obiekcie znajdą się przestrzenie przeznaczone dla zwiedzających (hol, kawiarnia czy sale konferencyjne) oraz laboratoria i pracownie badawcze. Budynek zwieńczony zostanie zielonym dachem. Drugim naziemnym obiektem, który wzniesie się na posiadanym przez Muzeum Getta Warszawskiego terenie będzie niewielki budynek o funkcjach technicznych. Co ważne, na znacznej części działki powstaną również struktury podziemne — na trzech kondygnacjach rozplanowano przestrzenie przeznaczone na wystawę stałą, infrastrukturę do obsługi zwiedzających, mediatekę czy pracownie konserwatorskie i studio nagrań.
Dawny Szpital Bersohnów i Baumanów w Warszawie
fot.: Txemai Argazki ©CC00 | WIkimedia Commons
trudne sąsiedztwo
Przed architektami projektującymi budynki dla Muzeum Getta Warszawskiego stanęło nie lada zadanie. Trudności można podzielić z grubsza na trzy główne zagadnienia. Pierwszą z nich było z pewnością chaotyczne otoczenie budynku. Działka znajduje się w centrum Śródmieścia, między ulicami Sienną i Śliską. W najbliższym sąsiedztwie dawnego szpitala znajdują się pięciokondygnacyjne kamienice, dziesięciopiętrowe bloki i trzynastopiętrowy biurowiec. Zaraz za Muzeum otwiera się perspektywa na błękitną sylwetkę Varso Tower. Wrażenie chaosu potęguje fakt, że na działce muzeum zabudowa jest mało intensywna oraz otoczona dużą ilością zieleni. Bardzo różnorodny jest również wyraz architektoniczny okolicznych budynków, które powstawały na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Rozwiązaniem, które zaproponował zespół projektowy stało dogęszczenie zabudowy w tym miejscu poprzez dobudowanie nowoczesnych pawilonów, znajdujących się przy krótszych bokach gmachu szpitala.
Prace w budynku dawnego Szpitala
fot.: Marcin Czechowicz © Muzeum Getta Warszawskiego
konserwatorskie zamieszanie
Drugim kłopotem, z którym musieli mierzyć się architekci, była zabytkowa substancja Szpitala Dziecięcego Behrsonów i Baumanów. Budynek jest jednym z niewielu zabytków architektonicznych z obszaru Getta Warszawskiego, które przetrwały II Wojnę Światową. Jego przedwojenne zabudowania w 2018 roku stały się przedmiotem wpisu do rejestru zabytków. KB — Projekty Konstrukcyjne jest grupą projektową, która posiada duże doświadczenie w prowadzeniu działań budowlanych w obrębie substancji zabytkowej — opracowali ekspertyzy między innymi dla Muzeum Warszawy czy możliwości przystosowania budynku dawnego hotelu Cracovia na cele muzealne.
Pomimo uzyskania zgody Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, po rozpoczęciu budowy pojawiły się pewne kontrowersje co do prowadzonych prac — jak zwróciły uwagę osoby prowadzące facebookowy profil „Kamień i co? Ratujemy warszawskie zabytki”, podczas prac budowlanych zdecydowano się wyburzyć piętrowe skrzydło zachodnie i taras do kąpieli słonecznych, które uznane zostały za późniejsze przebudowy z okresu powojennego.
Jak próbował dowieść wówczas Michał Krasucki, Stołeczny Konserwator Zabytków, było to twierdzenie niezgodne z prawdą — zdemolowane budynki miały bowiem pochodzi z rozbudowy, która odbyła się wedle projektu Henryka Stifelmana jeszcze w latach 30. XX wieku. Jest to o tyle zaskakujące, że celem projektantów przywrócenie bryły Szpitala Bersohnów i Baumanów do jego przedwojennej formy. Mury wyburzono, a karawana jedzie dalej.
Wizualizacja adaptacji balkonu na potrzeby Muzeum Getta Warszawskiego
proj.: KB Projekty Konstrukcyjne we współpracy z APP Jerzy Wowczak oraz ARTFM. © Muzeum Getta Warszawskiego
chronologia zagłady
Trzecim ważnym problemem było odpowiednie ustosunkowanie się do trudnej historii tego miejsca oraz prezentowanych w Muzeum wydarzeń. Z tym projektanci uporali się przede wszystkim projektując wnętrza budynku, w których znajdą się ekspozycje.
Wystawa stała rozmieszczona będzie na siedmiu kondygnacjach budynku oraz podzielona na dziewięć sekcji. Chronologiczno-problemowy układ ekspozycji rozpocznie sekcja poświęcona przedwojennej historii Żydów w Warszawie. W dalszych częściach wystawy znajdą się sale o tytułach takich jak „Gettoizacja”, „Życie za murem”, „Großaktion Warschau 1942” czy „Nigdy więcej”. Część z ekspozycji znajdzie się w części podziemnej, ulokowanej pod powierzchnią szpitalnego dziedzińca.
Prace na najwyższym piętrze
fot.: Marcin Czechowicz © Muzeum Getta Warszawskiego
muzeum bez konkursu
Koncepcja rozbudowy i modernizacji Muzeum Getta Warszawskiego wyłoniona została w trybie przetargu. Szkoda, że dyrektor instytucji, Albert Stankowski, nie skorzystał z doświadczenia, które zdobył podczas pracy przy Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Powstały dla instytucji budynek został laureatem wielu międzynarodowych nagród, a jego koncepcję, opracowaną przez pracownię Lahdelma & Mahlamäki wyłoniono w świetnie przygotowanym, międzynarodowym konkursie. Choć warunki, zarówno lokalizacyjne (działka położona w ścisłym centrum miasta, zabudowana obiektami znajdującymi się pod ochroną konserwatorską) jak i finansowe (koszt budowy Muzeum Polin również wyniósł około 300 milionów złotych, jednak było to ponad 10 lat temu), raczej nie pozwalają na powstanie architektury tak ikonicznej, jak w przypadku muzeum na Muranowie, to jednak doświadczenie pokazuje, że koncepcje wyłonione w dobrze przygotowanych procedurach konkursowych charakteryzują się wyższą jakością. Szkoda, że Muzeum Getta Warszawskiego nie dostało tej szansy.
Prace w budynku dawnego Szpitala
fot.: Marcin Czechowicz © Muzeum Getta Warszawskiego
Środki przeznaczone na budowę pochodzą w części z unijnego programu FENIKS. To nie pierwszy projekt, który powstanie w Polsce w najbliższych latach dzięki funduszom pozyskanym w ten sposób — w ostatnim czasie ogłoszono rozbudowę Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. Projekt nie zachwyca, a procedura jego wyłonienia pozostawia nieco wątpliwości. Dostępność środków pochodzących z Unii Europejskiej nie zwalnia z walki o dobre budownictwo — wysokiej jakości przestrzeń urbanistyczna, choć trudna do zdefiniowania przy pomocy liczb i wykresów, również jest kapitałem, o który powinniśmy należycie dbać i efektywnie powiększać.
