Artykuł z numeru A&B 04|2023
Pavlov i Dolní Věstonice, zlokalizowane w południowej części Moraw czeskich, u stóp Wzgórz Pawłowskich, to bardzo cenione w Europie i na świecie stanowiska archeologiczne. Tereny te są zamieszkiwane przez człowieka co najmniej od okresu paleolitu, co udowadniają wspomniane stanowiska. Wiek najstarszych odkrytych obozowisk łowców mamutów został oszacowany na dwadzieścia osiem tysięcy lat.
szkic koncepcyjny autorów projektu architektonicznego
© Architektonická kancelář Radko Květ
Podobnie datuje się najsłynniejsze tutejsze znalezisko, odkrytą w 1925 roku Wenus z Věstonic. To malutka figurka nagiej kobiety, która jest uznawana za najstarszy dotychczas odkryty przedmiot artystyczny z ceramiki na świecie (wraz ze znalezionymi w pobliżu podobiznami zwierząt). Przedmiot znajduje się w zbiorach Muzeum Ziemi Morawskiej w Brnie, ale ze względu na jego ochronę i bezcenną wartość bardzo rzadko jest udostępniany zwiedzającym.
plan sytuacyjny
© Architektonická kancelář Radko Květ
Tak wyjątkowe miejsce wymaga równie wyjątkowej oprawy architektonicznej. W 2002 roku pojawił się pomysł utworzenia w pobliżu ekspozycji, która pozwoli na przybliżenie historii okolicy i zaprezentowanie znalezisk pochodzących z działającego od niemal stulecia lokalnego stanowiska archeologicznego. Znaleziska to głównie szkielety i przedmioty codziennego użytku. Głównym surowcem wykorzystywanym do produkcji narzędzi był krzemień morenowy, z kości zaś wykonywano ozdoby i biżuterię, ale nie tylko. Kolejnym ciekawym odkryciem są ciosy mamuta z rytami, które zinterpretowano jako mapę topograficzną okolicy, oraz kość promieniowa wilka z regularnymi nacięciami, którą badacze określają jako przyrząd świadczący o próbach liczenia lub mierzenia.
nocne ujęcie wejścia do budynku, które prowadzi z zewnątrz wprost do holu wkomponowanego w teren; w tle po prawej stronie widać Zbiornik Věstonice
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Archeopark powstał na terenie otwartego stanowiska archeologicznego Pavlov (zaliczanego do kręgu kultur graweckich, datowanego na okres między 26–24 tysięcy lat temu) i przybrał jego nazwę. Autorem projektu architektonicznego jest czeska pracownia Architektonická kancelář Radko Květ. To właśnie Radko Květ i Pavel Pijáček stanęli na czele zespołu projektowego odpowiedzialnego za koncepcję budynku. Powstawała ona w ścisłej współpracy z pomysłodawcami przedsięwzięcia, czyli, między innymi, Instytutem Archeologii CAS w Brnie, który był jednocześnie sponsorem projektu oraz partnerem-ekspertem. W projekt było również zaangażowane Muzeum Regionalne w Mikulovie. Projekt koncepcyjny zaczął powstawać w 2010 roku, a realizacja wystartowała cztery lata później. W 2016 roku Archeopark Pavlov odwiedzili pierwsi zwiedzający.
zgeometryzowane budynki kontrastują z zielonym, lekko pofałdowanym terenem; z bliska widoczne są odbicia szalunków na surowej betonowej elewacji
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Można się było spodziewać, że w takim miejscu na wykonawców będą czekać niespodzianki i niemożliwe do przewidzenia trudności. Podczas wykopalisk archeologicznych poprzedzających budowę w miejscu, w którym planowana była architektura, ujawniono dół wypełniony kośćmi mamutów. Podjęto decyzję, że należy zmodyfikować pierwotny projekt, a odkryte miejsce zachować i wyeksponować, ponieważ znalezisko stanowi istotny narodowy zabytek kultury. Ekspozycja in situ została więc wkomponowana pomiędzy budynki i elementy zagospodarowania terenu. Termin in situ określa zabytki, które pozostały tam, gdzie je odkryto. Jak opowiadają architekci, miejsce na czas budowy przysypano warstwą piasku i zabezpieczono tymczasową konstrukcją z drewna, która docelowo została zastąpiona ścianami oporowymi i systemem fundamentowym. Podczas budowy Archeoparku zakazano jakiejkolwiek ingerencji w miejscach, w których w przyszłości potencjalnie mogą być prowadzone badania archeologiczne. Plac budowy był więc ściśle ograniczony do obszaru już przebadanego. Przyjęto, że wykopaliska archeologiczne znajdują się około pięciu metrów pod zastanym terenem.
wykopaliska na terenie stanowiska archeologicznego Pavlov
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Na tym nie koniec trudności, z jakimi mierzyli się architekci. Rozwiązania musiały uwzględniać nie tylko bardzo specyficzne warunki lokalizacyjne i ukształtowanie terenu, lecz także walory krajobrazowe. W okolicy wioski Dolní Věstonice rozpościerają się piękne morawskie winnice i ostańce wapienne, a także ruiny zamku. W związku z tym teren budowy był objęty również ochroną krajobrazu. Nieopodal znajduje się Zbiornik Věstonice — to zbiornik na rzece Dyja na Morawach Południowych, który powstał na miejscu wsi Mušov.
betonowe wieże wystające ponad powierzchnię terenu mają być nawiązaniem do ostańców wapiennych wyłaniających się gdzieniegdzie na terenie okolicznych pól i winnic — charakterystyznego widoku w tej części Czech; w tle na niższym wierzchołku masywu Děvína widać trwałe ruiny gotyckiego Zamku Děvičky
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Od 1994 roku wraz z ujściem rzek Igława i Svratka jest to rezerwat przyrody. Nad zbiornikiem wznosi się Děvín, najwyższy szczyt mikroregionu Wzgórz Pawłowskich (Pavlovské vrchy) częściowo objętego Parkiem Krajobrazowym Pálava (Chráněná krajinná oblast Pálava). Na niższym wierzchołku masywu Děvína znajdują się wspomniane urokliwe ruiny gotyckiego Zamku Děvičky. Lokalną atrakcję turystyczną stanowi jedyna udostępniona do zwiedzania jaskinia Wzgórz — Na Turoldu, a niedaleko, na szczycie Svatý kopeček, zlokalizowany jest zespół kaplic — cel pielgrzymek. Jak widać, znajdą tutaj coś dla siebie zarówno miłośnicy morawskiego wina, jak i historii oraz osoby religijne. Archeopark jest uzupełnieniem infrastruktury turystycznej regionu i miejscem, gdzie można w ciekawy sposób spędzić czas, zwłaszcza gdy aura nie pozwala na zwiedzanie atrakcji pod gołym niebem.
wejście do budynku prowadzące zwiedzających z zewnątrz wprost do podziemnego holu wejściowego i szatni — w zamyśle architektów odniesieniem do jaskini, kolejnego elelemtu charakterystycznego dla tej okolicy
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Architekt krajobrazu Wacław Babka wspomógł przy tym projekcie zespół architektów z Architektonická kancelář. Wspólnie zostały przemyślane rozwiązania architektoniczne i zagospodarowanie terenu uwzględniające wyjątkową lokalizację. Jakakolwiek ingerencja w zabudowę wsi musiała być zaopiniowana przez właściwy organ i przedstawicieli gminy oraz być zgodna z planem zagospodarowania przestrzennego. Lokalne władze i przedstawiciele obszaru chronionego pozytywnie ocenili pomysł architektów na schowanie większości architektury pod powierzchnią terenu i dzięki temu uszanowanie osi widokowych. W ocenie architektów współpraca z poszczególnymi instytucjami układała się dobrze.
wewnątrz budynek wygląda równie surowo co na zewnątrz, jedynie na podłodze pojawia się drewno, które nieco ociepla pomieszczenia z betonowymi ścianami i stropami; — oświetlenia naturalne oraz sztuczne padające na krzywizny ścian i sufitów dają ciekawy efekt światłocieniowy
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Wystające ponad powierzchnię terenu betonowe wieże, pełniące przede wszystkim funkcję świetlików, są przestrzennym nawiązaniem do wapiennych skał wystających na okolicznych terenach łąk i winnic. Część podziemna ma przywodzić na myśl jaskinię. Muzeum to zbrojony monolityczny betonowy budynek. Udało się w taki sposób manewrować ścianami i wieżami, że krzywizny stropu nie potrzebują dodatkowych masywnych podpór szpecących otwartą przestrzeń ekspozycyjną. Złożoność kształtów i kierunków robi wrażenie i sprawia, że bardzo ciekawie prezentuje się gra świateł. Mam tu na myśli zarówno wprowadzenie naturalnego światła do podziemi, jak i operowanie światłem sztucznym. Architekci na etapie projektu koncepcyjnego poświęcili dużo uwagi modelom fizycznym. Na makietach analizowano różne warianty. Na etapie realizacji projektu, po wprowadzeniu zmian wynikających z zastanych niespodzianek, ponownie poddano analizie czynnik światła i opracowano pod względem konstrukcyjnym kształty odzwierciedlające tekturowy model.
w tak ascetycznym wnętrzu podświetlane gabloty z eksponatami przykuwają wzrok
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Architektom udało się osiągnąć zamierzony efekt przebywania w grocie. Strefa wejściowa jest wyraźnie zaznaczona i wyróżnia się ciekawą, a jednocześnie dyskretną formą. Dzięki pochyłości może być również wykorzystywana jako mała scena czy tło dla jakiegoś działania plenerowego. Wejście prowadzące z zewnątrz wprost do podziemnej części porośniętej roślinnością także przypomina zejście do pieczary. Podkreśla to jeszcze bardziej oszczędność środków i materiałów. Poza betonem z widocznymi śladami po szalunkach, dębowym drewnem pokrywającym podłogę we wnętrzu i gdzieniegdzie szkłem nie ma tutaj zupełnie nic. Cała uwaga zwiedzających skupia się na zewnątrz na otaczającym krajobrazie, wewnątrz zaś wyłącznie na ekspozycji. Wyjątkiem są miejsca, gdzie otwory w wieżach kadrują widok na charakterystyczne elementy krajobrazu.
w tak ascetycznym wnętrzu podświetlane gabloty z eksponatami przykuwają wzrok
Gabriel Dvorak | © Architektonická kancelář Radko Květ
Ekspozycja zachowuje balans pomiędzy tradycyjnym sposobem prezentowania eksponatów muzealnych a współczesnymi metodami audiowizualnymi. Pokazywane są tu autentyczne znaleziska pochodzące z tych terenów oraz cały proces wyjaśniający, w jaki sposób się tutaj znalazły. Tutaj, czyli za szybą muzealnej gabloty. Dzięki fotografiom i dokumentom można poznać historię i przebieg poszczególnych wykopalisk. Zwiedzający mają szansę zapoznać się również ze sposobem funkcjonowania pradawnego człowieka, zwłaszcza z takimi aspektami, jak wierzenia, rytuały pogrzebowe, łowiectwo czy życie codzienne.
rzut
© Architektonická kancelář Radko Květ
Główna przestrzeń wystawiennicza to ponad pięćset metrów kwadratowych, a wraz z zapleczem archeologicznym oraz częścią administracyjną, socjalną i techniczną — niemal tysiąc. W opisie autorskim czytamy: „Miejsce przypomina nam minioną epokę historyczną i jest zarówno częścią uniwersalnego dziedzictwa kulturowego, jak i symbolicznym integralnym elementem lokalnej kultury, kształtuje związek lokalnej społeczności z regionem. Ucieleśnia wartości kulturowe, z których miejscowa ludność jest dumna i które określają jej stosunek do kraju”.
przekroje
© Architektonická kancelář Radko Květ
Projekt był zapewne pod wieloma względami wyzwaniem. Architekci musieli uszanować nie tylko kontekst krajobrazowy i wszystko, co na niego wpływa, ale także to, co pod powierzchnią terenu. Dodatkowo autorzy projektu, konstruktorzy i wykonawcy musieli wykazać się dużą elastycznością i na bieżąco reagować na napotkane trudności realizacyjne. Jest to niemal w równym stopniu projekt architektoniczny, co plenerowe założenie. Realizacja obiektu wymagała współpracy i porozumienia z wieloma podmiotami, w tym z lokalnymi władzami — a to nie zawsze jest łatwe, chociażby ze względu na różne punkty widzenia i rozbieżność interesów. Archeopark Pavlov dowodzi, że da się tego dokonać, i stanowi ciekawe uzupełnienie turystycznej oferty regionu, a swoją formą nie wysuwa się na pierwszy plan, lecz subtelnie wpisuje w malowniczą scenerię.
przekroje
© Architektonická kancelář Radko Květ
Marta KULAWIK
zdjęcia z drona: Ales Jungmann
pozostałe zdjęcia: Gabriel Dvorak
© Architektonická kancelář Radko Květ
