Pierwsze beginaże powstawały spontanicznie na terenie obecnej Belgii i Holandii w XII wieku. Były przeznaczone wyłącznie dla kobiet, mieszkanki wiodły w nich proste, skromne życie przepełnione modlitwą i pomocą najuboższym, nie były jednak zakonnicami. Nie miały święceń zakonnych, a ich pobyt we wspólnocie był zupełnie dobrowolny, mogły z dnia na dzień z niej wystąpić. Beginaż był „trzecią drogą”, nie zakonem, ale również nie małżeństwem. Był wyborem podyktowanym przez ówczesną dysproporcję płci, a także ubóstwo, które wykluczało wstąpienie do zakonu. W średniowiecznych patriarchalnych czasach, gdy kobiety nie mogły decydować o swoim życiu, wybór beginaża był swego rodzaju buntem. Określanie ich pierwszymi emancypantkami przez wielu historyków jest zatem nieprzypadkowe.
Beginaże to prawdziwy urbanistyczny fenomen. Na te niewielkie założenia urbanistyczne składały się ciągi budynków szeregowych z małym, grodzonym murem ogródkiem z furtą od strony wejścia. Budynki splatały się w ciąg ciasnych uliczek, otaczając centralny plac, na którym zwyczajowo znajdował się kościół. Powstawały zazwyczaj na peryferiach miasta, z czasem stopniowo wchłaniane, stawały się „miastami w mieście”. Choć nie były zamykane, tworzyły pozory izolacji. Budynki i wejścia do nich sytuowano w taki sposób, aby fasadami bez wejść tworzyły mur otaczający jednostkę. Dawały poczucie przekraczania pewnej granicy, a jednocześnie były otwarte na świat zewnętrzny, w którym przecież beginki pracowały. Patrząc na to zjawisko, można odnieść wrażenie korelacji przestrzeni z filozofią beginek.
wnętrze budynku wielofunkcyjnego Centrum Aktywności Lokalnej
© Marta Wróblewska
Przykład średniowiecznych beginek skłonił mnie do refleksji na temat współczesnej kondycji społecznej. Starzenie się społeczeństwa nie jest problemem nowym. Kobiety żyją średnio o osiem lat dłużej, co przy dynamicznie starzejącym się społeczeństwie daje nam jasny wynik. Za kilkadziesiąt lat dominującą grupą w Polsce i Europie będą starsze kobiety. Ponad 75 procent mężczyzn po sześćdziesiątym piątym roku życia żyje w związkach małżeńskich. W przypadku kobiet ponad połowa jest już wdowami. Warto zatem pomyśleć, co oznacza starość. Dla mężczyzny będzie oznaczała życie z wybranką, dla kobiety wieloletnią samotność.
Prawie 30 procent polskich rodzin to samotne matki. Coraz częściej decydujemy się żyć w pojedynkę lub związać się dopiero po trzydziestce. Normatywny model rodziny przestaje dominować. Stoimy w obliczu wielkich zmian struktur wiekowych, jednocześnie mierząc się z niezmiennym od lat problemem nierówności płci.
Projekt beginaża XXI wieku na wrocławskim Biskupinie jest translacją średniowiecznej filozofii „trzeciej drogi” na współczesne założenie urbanistyczne skierowane do kobiet. Koncepcja opiera się na architektonicznych i urbanistycznych zasadach wzorca ze średniowiecza, a jednocześnie jest mocno osadzona w kontekście Sępolna i Biskupina.
sytuacja; kontekst Biskupina i Sępolna
© Marta Wróblewska
Wrocławskie Sępolno powstało prawie sto lat temu. Jest wzorcowym przykładem miasta ogrodu. W mojej subiektywnej ocenie jest najbardziej wartościową tkanką miejską Wrocławia, stąd wybór lokalizacji. Skala, gęstość, nasycenie zielenią, jednocześnie inkluzyjność i poczucie intymności, jakimi cechuje się Sępolno, były tożsame z moją wizją współczesnego beginaża.
Zaprojektowany przeze mnie układ dziewięciu brył respektuje charakter otoczenia, ma podobną skalę i kolorystykę. Zlokalizowane po południowej stronie ulicy Dembowskiego założenie składa się z dziewięciu brył, osiem z nich jest stricte mieszkalnych, a jedna pełni funkcję Centrum Aktywności Lokalnej. Układ urbanistyczny jest zwarty, zwrócony do wnętrza. Stwarza pozory oddzielenia, jednak nie zamyka się zupełnie. Zlokalizowany na północy pas zabudowy otwiera się w trzech miejscach. Celowo wypadają one na środku elewacji budynków po przeciwnej stronie ulicy. Czwarte otwarcie od ulicy Dembowskiego wypada na narożniku. Forma zabudowy tworzy mały kwadratowy plac, który poprzedza wejście do głównej przestrzeni. Nakierowuje na budynek Centrum Aktywności Lokalnej: wielofunkcyjną przestrzeń z dominantą urbanistyczną w postaci dwudziestometrowej wieży.
plan zagospodarowania terenu
© Marta Wróblewska
Budynek ma nieco inny charakter architektoniczny. Stanowi silne centrum, nawiązując do kościołów ulokowanych w centrach beginaży i do dominującego nad Sępolnem kościoła Pamięci Króla Gustawa Adolfa. Budynek na planie prostokąta ma wewnętrzne obejście, w którym umieszczone są funkcje pomocnicze i zieleń, okalające wewnętrzną przestrzeń wielofunkcyjną.
Podstawową jednostką mieszkalną jest jednopiętrowy klatkowiec z piwnicą i wspólnym strychem. Do budynku przystaje otoczony murem ogród. Na jednym piętrze są dwa mieszkania. Wejścia do tych na parterze znajdują się na podwyższeniu, dzięki temu okna pomieszczeń od strony zewnętrza kwartału są wyżej, poza zasięgiem wzroku. Układ mieszkania i jego otoczenie stanowią sekwencję wnętrz od najbardziej prywatnej strefy nocnej, poprzez strefę dzienną, współdzielony ogród, a na końcu kwartał, czyli wnętrze urbanistyczne.
wizualizacja wnętrza kwartału, równolegle do ulicy Dembowskiego
© Marta Wróblewska
Średniowieczne beginaże wyrosły na potrzebach kobiet, które los skazał na społeczny ostracyzm. Współczesny beginaż to nowa wizja budownictwa socjalnego nie tylko dla kobiet, ale wszystkich samotnych osób, które nie wpisują się w normatywne ramy społeczne. Tradycyjny model rodziny, który przede wszystkim wspiera polska polityka socjalna, przestaje dominować. Nierówność płci, samotność, starość, przemoc w rodzinie, a wreszcie nietolerancja wobec odmiennej seksualności to problemy, na jakie odpowiada beginaż XXI wieku.
Marta WRÓBLEWSKA
Ilustracje: © Autorka
