Czeladź jest najstarszym miastem Zagłębia Dąbrowskiego, choć powstała jako miasto śląskie. W tej chwili nie jest ani największym, ani najbogatszym miastem tej części województwa śląskiego. Złośliwi pytają mieszkańców Czeladzi, o której wracają pociągiem do domu, gdyż dworzec kolejowy nigdy w ich mieście nie istniał. Infantylne żarty nie mają jednak znaczenia, gdyż mieszkańcy nie mają powodów do wstydu. Ich miasto jest niezwykle ciekawe, pełne historii i posiada cały kompleks pokopalniany, który staje się jednym z najlepszych przykładów ratowania dziedzictwa poprzemysłowego na świecie.
Widok na teren KWK Saturn, po przebudowie Cechowni
© Galeria Sztuki Współczesnej Elektrownia
rzeka Brynica to nie granica
Choć sama rzeka przez lata funkcjonowała jako granica między Prusami a Królestwem Kongresowym, tak w Czeladzi granicą nie była. Miasto rozwijało się po obu stronach rzeki. I to właśnie na zachodnim jej brzegu, w okolicach 1872 roku, warszawski adwokat Ludwik Kozłowski, rozpoczął poszukiwania węgla kamiennego. Udało mu się na głębokości 122 metrów odnaleźć pierwsze pokłady. Niespełna dwa lata później sprzedał swój majątek księciu Christianowi Hohenlohe, który sukcesywnie kontynuował wydobycie pod nazwą „Saturn-Jupiter”. Jej geneza wywodzi się od miana nadań pól górniczych. Książe miał w planie powołać Towarzystwo Akcyjne Górniczo-Przemysłowe, lecz z niewiadomych przyczyn nie udało mu się zrealizować tego planu. Inwestorzy z Łodzi odkupili kopalnię i w 1899 roku utworzyli Konsorcjum „Saturn”.
Szyb kopalni Saturn
fot.: Adam Rostecki | Regionalny Instytut Kultury im. Wojciecha Korfantego
Kopalnia na przestrzeni lat rozwijała się i w pewnym momencie zaspokajała 12 procent zapotrzebowania na węgiel w Królestwie Polskim. Po zakończeniu I wojny światowej, kierownictwo nad kopalnią przejął jej współudziałowiec, Alfred Biedermann — łódzki fabrykant, zasłużony dla rozwoju sieci tramwajowej Łodzi, który z niewiadomych przyczyn porzucił działalność w tym mieście. Po II wojnie światowej nazwa kopalni uległa zmianie i tak powstała KWK „Czerwona Gwardia”. W latach 70. zostały z nią połączone kopalnie „Czeladź” oraz „Milowice”. 1 stycznia 1990 roku powrócono do pierwotnej nazwy. Dwukrotnie została postawiona w stan likwidacji: po raz pierwszy w 1992 roku, by w 1997 roku wrócić jako Spółka Skarbu Państwa i po raz drugi, pod koniec 1998 roku, by w 2000 roku stać się częścią Spółki Restrukturyzacji Kopalń. Od tego momentu zaczęła się walka z czasem.
Wnętrze wieży szybowej
fot.: Adam Rostecki | Regionalny Instytut Kultury im. Wojciecha Korfantego
władze z wrażliwością
Już w 1996 roku, kiedy to wydobycie w kopalni zostało wstrzymane, miasto postanowiło odkupić wszystkie tereny kopalni, by uratować rzadki przykład architektury przemysłowej Józefa Piusa Dziekońskiego, zasłużonego, polskiego architekta i konserwatora zabytków. Wszystko to z myślą o zachowaniu pamięci o przemysłowej historii Czeladzi dla przyszłych pokoleń mieszkańców. Własnymi siłami miasto wyremontowało budynek willi dawnego dyrektora kopalni, gdzie obecnie mieści się miejskie muzeum. Dopiero perspektywa pozyskania środków zewnętrznych pozwoliła na rozwój prac nad rewitalizacją i sukcesywne ratowanie poszczególnych budynków. Dzięki środkom unijnym, w 2013 roku oddano do użytku budynek kopalnianej elektrowni, wraz z parkiem maszynowym, za której projekt odpowiada KONIOR Firma Projektowo-Budowlana. W kwietniu 2014 roku Galeria „Elektrownia” zdobyła tytuł Superjednostki 2013, w plebiscycie organizowanym przez Stowarzyszenie Nasze Miasto na najlepszą realizację architektoniczną.
Elektrownia po rewitalizacji
© Galeria Sztuki Współczesnej Elektrownia
W 2019 roku wyremontowano budynki warsztatów elektrycznych i transformatorowni, które stały się siedzibą Centrum Usług Społecznościowych i Aktywności Lokalnej „Saturn”. Budynki otrzymały tytuł „Modernizacja Roku 2019”, w konkursie pod tym samym tytułem, organizowanym w Warszawie.
Centrum Usług Społecznościowych i Aktywności Lokalnej „Saturn”
© Galeria Sztuki Współczesnej Elektrownia
Na szczególną uwagę zasługuje oddany do użytku w 2024 roku zespół budynków cechowni, łaźni z szatnią, wieży zegarowej oraz administracji. Imponujący kompleks, który stoi tuż przy ulicy Dehnelów, odzyskał swój blask zgodnie z dokumentacją archiwalną do stanu z 1911 roku. Główną ideą było stworzenie nowoczesnej przestrzeni edukacyjno – rekreacyjnej, z poszanowaniem stanu pierwotnego. Każda z części budynku, stref funkcjonalnych i terenu wokół posiadają nawiązania do industrialnego charakteru w postaci kształtów, kolorów czy materiałów. Do budynku cechowni zostało dołączone zupełnie nowe skrzydło, które ma przypominać bryłę węgla. W budynku cechowni będzie mieścić się Postindustrialne Centrum Dziedzictwa Górnictwa Węglowego w Zagłębiu wraz z mediateką. 4 grudnia tego roku jest planowane otwarcie muzeum, wraz z nowoczesną wystawą multimedialną. Za projekt odpowiedzialna jest AiM Architekci z Katowic.
Cechownia po rewitalizacji
© UM Czeladź
nieskończony skarb
Czeladź chce w pełni wykorzystać potencjał obiektu, który od kilku lat jest jednym z najciekawszych punktów na mapie Industriady — święta Szlaku Zabytków Techniki. Na początku 2025 roku rozpoczęły się prace w budynku dawnych warsztatów mechanicznych, gdzie do marca 2026 roku powstanie basen kryty. Pływalnia będzie wyjątkowa, ponieważ da ona drugie życie pokopalnianym budynkom przy zachowaniu ich historycznych elementów. Basen będzie mieć 25 metrów długości oraz niespełna 10 metrów szerokości. Zostanie on podzielony na 4 tory, a także będzie dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Powstanie również strefa rekreacyjna, w której znajdzie się niewielki basen z biczami wodnymi, jacuzzi, a także sauny.
Projekt pływalni
© UM Czeladź / AiM Architekci
To nie jedyne prace, które prowadzone są obecnie na terenie dawnej KWK Saturn. Kolejny remontowany obiekt to siedziba dawnej straży ogniowej. Prace związane z rewitalizacją tego budynku prowadzone są w sposób kompleksowy, co oznacza między innymi konserwację elewacji, okien, remont dachu oraz wykonanie nowych instalacji. Koszt inwestycji to nieco ponad 4 miliony złotych, a zakończenie robót budowlanych przewidziane jest na listopad 2025 roku. Po ich zakończeniu w budynku powstanie sklep z muzealnymi pamiątkami oraz niewielka kawiarenka.
Budynek kotłowni oraz kominy zostały przeznaczone do oddania w dzierżawę na rzecz Klubu Sportowego „Skarpa Bytom”, na cele sportowo-rekreacyjne. Dzięki temu w Czeladzi powstanie najwyższa w Polsce i jedna z najwyższych w Europie ścianka wspinaczkowa, a także wyjątkowa platforma widokowa, która zlokalizowana będzie na dawnych kopalnianych kominach. Za te projekty również jest odpowiedzialna pracownia AiM.
Projekt adaptacji obiektów kopalni na centrum wspinaczkowe
© UM Czeladź / AiM Architekci
ponad 760 lat drogi do szczęścia
Czeladź może i jest mała, może i nie ma dworca kolejowego (choć może to ulec zmianie ze względu na projekt siatki Kolei Metropolitarnej), ale ma ogromny potencjał. Bliskość Katowic oraz mnogość wolnych terenów powoduje, że osiedla się tutaj coraz więcej osób, a ceny nieruchomości idą w górę. Do tego dochodzi prestiż związany z wyjątkowym terenem KWK „Saturn”. Jest to miejsce, które jest odwiedzane przez wielu gości z Polski i zagranicy, lecz za chwile stanie się ogromną atrakcją turystyczną, ze względu na wiele opcji spędzania wolnego czasu. Więc jeśli ktokolwiek jeszcze deprecjonuje ten kawałek świata, powinien zmienić swoje myślenie i odwiedzić Czeladź, by móc zobaczyć jakim dobrym miejscem do życia właśnie się staje.
