Ma na koncie ponad 1000 projektów (od domów w stylu preriowym po imponujący, organiczny gmach muzeum), przecierał szlaki, wyznaczał trendy, przesuwał granice architektury. Czy Frank Lloyd Wright — nazywany prekursorem architektury organicznej (i największym amerykańskim architektem!) — faktycznie dążył do harmonii między człowiekiem a naturą i dlaczego to właśnie o nim śpiewał duet Simon & Garfunkel∗?
kim był Frank Lloyd Wright?
FLW urodził się 8 czerwca 1867 roku w Richland Center w stanie Wisconsin w Stanach Zjednoczonych. Rodzice — pastor i muzyk William Cary Wright i Anna Lloyd Jones, nauczycielka o walijskich korzeniach — mieli nadać mu wówczas drugie imię — Lincoln, które zmienił na Lloyd dopiero po rozwodzie rodziców w 1885 roku.
Krążą pogłoski, że matka przewidziała karierę Wrighta i aby nakierować go na architektoniczną ścieżkę, udekorowała jego pokój wyciętymi z czasopism rycinami angielskich katedr. Podsuwała mu do zabawy też edukacyjne klocki o geometrycznych kształtach.
Rodzina żyła ubogo, a po rozstaniu rodziców Wright nigdy więcej miał nie widzieć ojca. Nie ma dowodów na to, aby ukończył szkołę średnią, wiadomo jednak, że jako dziewiętnastolatek został przyjęty na Uniwersytet Wisconsin-Madison, gdzie uczył się pod okiem Allana D. Conovera, profesora inżynierii lądowej. Wright nie zdobył jednak dyplomu uczelni, honorowy doktorat otrzymał dużo później, w wieku 88 lat.
Frank Lloyd Wright w 1926 roku
United States Library of Congress's Prints and Photographs division | domena publiczna
Wright szybko rozpoczął karierę jako architekt. Gdy jego wuj, Jenkin Lloyd Jones, duchowny unitarianizmu, zlecił w 1886 roku pracowni Josepha Lymana Silsbee projekt rodzinnej kaplicy w Wyoming (Unity Chapel), Wright zaaranżował jej wnętrze. Dzięki tej owocnej współpracy dwudziestoletni wówczas architekt przeniósł się do Chicago i został zatrudniony w pracowni Silsbee.
Był rok 1887, minęło więc zaledwie szesnaście lat od Wielkiego pożaru Chicago, pożogi, która pochłonęła ponad 10 kilometrów kwadratowych zabudowy miasta. Tragedia sprzed lat oznaczała jednak boom inwestycyjny, a co za tym idzie — zapotrzebowanie na pracę architektów.
tablica na murach domu i pracowni Franka Lloyda Wrighta
fot.: By Golbez | Wikimedia Commons © CC BY-SA 4.0
z czego znany był Frank Lloyd Wright?
Po zdobyciu doświadczenia w pracowni Silsbee Wright rozpoczął pracę w biurze Adler & Sullivan założoną przez Dankmara Adlera i Louisa Sullivana (tego samego, któremu przypisuje się maksymę „forma podąża za funkcją”). W tym czasie, po godzinach, Wright (mimo zapisu w umowie, który uniemożliwiał pracę poza pracownią) przyjmował też własne zlecenia na projekty domów jednorodzinnych. Sullivan rozpoznał jednak styl architekta w jednej z realizacji zlokalizowanych sąsiedztwie jego własnego domu, co doprowadziło do dość burzliwego zakończenia ich współpracy w 1893 roku.
dom i studio Franka Lloyda Wrighta
fot.: Philip Turner | Library of Congress, Prints and Photograph Division, Historic American Building Survey HABS: ILL,16-OAKPA,5-2, domena publiczna
styl preriowy
Taki przebieg wydarzeń był dla Wrighta impulsem do założenia własnej pracowni... na najwyższym piętrze budynku projektu Sullivana. Po kilku latach razem z innymi architektami przeniósł się jednak do budynku Steinway Hall, gdzie wspólnie tworzyli Prairie School, ruch, w ramach którego poszukiwali północnoamerykańskiego stylu (styl preriowy): maksymalnie dwupiętrowych domów z płaskimi lub czterospadowymi dachami z szerokimi okapami, centralnie umieszczonym kominem, wstęgowo ułożonymi oknami, naturalnymi materiałami (zwłaszcza drewno i kamień) i wyrazistymi, horyzontalnymi liniami mającymi przywodzić na myśl płaskie, bezdrzewne przestrzenie krajobrazu amerykańskiej prerii. Czyż to nie jest wizja, która przychodzi nam na myśl, gdy myślimy o amerykańskich domach jednorodzinnych?
Robie House w Chicago, dom w stylu preriowym (1910)
fot.: Teemu08 | Wikimedia Commons © CC BY-SA 3.0
system bloków
Przez pewien czas architekt pracował w Japonii, gdzie zaprojektował między innymi Imperial Hotel (ukończony w 1923 roku, a zburzony w 1968). Na początku lat 20. XX wieku architekt sięgał też po system bloków tekstylnych (Textile Block System), czyli konstrukcję z (często wklęsłych, kasetonowych lub dekorowanych) bloków betonowych wzmacnianych prętami stalowymi. Technika ta ewoluowała przez lata, aby ostatecznie zostać nazwana automatycznym systemem Usonii (terminu Usonia FLW używał do określenia Stanów Zjednoczonych): betonowe bloki zawierały pręty zbrojeniowe ułożone pionowo i poziomo w półkolistych rowkach. Po złożeniu kilku warstw całość zalewana była zaprawą.
Ennis House w Los Angeles (1924)
fot.: Pom 49 | Wikimedia Commons © CC BY-SA 4.0
Przez cały ten okres Wrightowi towarzyszyła Catherine Lee „Kitty” Tobin, którą poślubił w 1889 roku. Doczekali się sześciorga dzieci i spędzili wspólnie wiele lat do czasu aż... architekt zakochał się w żonie swojego klienta — Mamah Borthwick Cheney. Historia ich związku okazała się jednak tragiczna. Wright i Mamah zamieszkali razem w domu, który architekt nazwał Taliesin (na cześć bohatera mitologii walijskiej, który obdarzony był darem proroczym). Prasa rozpisywać się miała na temat ich „nieobyczajnego” związku i nazywać ich dom „bungalowem miłości”. Skandal ten wpłynął na pracę architekta — nie dostawał żadnych poważnych zleceń aż do 1913 roku.
Niestety, 15 sierpnia 1914 roku, podczas nieobecności Wrighta, jeden ze służących rodziny podpalił dom i zamordował siedem przebywających w nim osób, w tym ukochaną architekta. Kolejną kobietę — Miriam Noel — Wright poślubił w 1923 roku. Małżeństwo jednak szybko się rozpadło, a niedługo później architekt poznał pochodzącą z Czarnogóry Olgę Lazovich Hinzenburg, uczennicę filozofa i duchowego przywódcy Georgija Gurdżijewa, i to z nią spędził resztę życia. Para doczekała się córki — Iovanny.
© Taliesin Preservation
W 1932 roku wspólnie rozpoczęli inicjatywę Taliesin Fellowship, zaprosili studentów do Teliesin, aby uczyli się architektury i pracowali pod okiem Wrighta. W ciągu życia architekta do wspólnoty dołączyło ponad 600 osób, a program przekształcił się w szkołę architektury, która działa do dziś.
Frank Lloyd Wright zmarł w wieku 91 lat, 9 kwietnia 1959 roku.
najważniejsze projekty Franka Lloyda Wrighta
Z olbrzymiej puli projektów Franka Lloyda Wrighta wybraliśmy pięć szczególnie ważnych realizacji:
Dom własny i pracownia w Oak Park (1889)
dom własny i pracownia architekta w Oak Park (1889)
fot.: Cygnusloop99 | Wikimedia Commons © CC BY-SA 3.0
Dom własny to wizytówka i pole eksperymentów wczesnej twórczości architekta (do 1901 roku Frank Lloyd Wright ukończył blisko 50 projektów!). Zrealizował tu między innymi ideę otwartej przestrzeni mieszkalnej. Przez lata rozbudowywany i przebudowywany w 1976 roku uznany został za Narodowy Pomnik Historyczny Stanów Zjednoczonych (National Historic Landmark) i funkcjonuje dziś jako muzeum.
Dom Ennisa w Los Angeles (1924)
© Hilton & Hyland
Dom zbudowany z 27 tysięcy betonowych bloków był podobno jednym z jego ulubionych obiektów. Inspirowany świątyniami Majów modułowy budynek zdobiony jest reliefami, które dodają bryle intrygującej tektoniki. Dom jest też jednym z najbardziej popularnych budynków w kinematografii — kręcono tu między innymi sceny filmów „Blade Runner” (1982), „Karate Kid III” (1989) czy serialu „Buffy: Postrach wampirów” (1992).
Fallingwater, Dom nad wodospadem w Pensylwanii (1939)
© This House
Koncepcja najsłynniejszego z domów projektu Wrighta powstała podobno w dwie godziny. Jedni podają go za wzorcowy przykład architektury organicznej (która zakłada tworzenie architektury w analogii do natury) inni wręcz przeciwnie — za przykład niszczenia natury przez architekturę. Zbudowany z łamanego kamienia modernistyczny dom zdaje się wyrastać z krajobrazu i unosić się ponad spływającym wodospadem. Od 2019 roku budynek znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Siedziba firmy Johnson Wax w Racine (1939)
czytelnia w siedzibie firmy Johnson Wax w Racine (1939)
fot.: Carol M. Highsmith | Library of Congress, domena publiczna
Najbardziej charakterystycznym elementem siedziby firmy jest sala z imponującymi, smukłymi kolumnami w kształcie liści lilii wodnych — konstrukcyjne wyzwanie (ich szerokość zmienia się od 23 centymetrów w podstawie do 550 w górnej części!), które pozwoliło Wrightowi przesunąć granice architektury o krok dalej.
Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku (1959)
Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku (1959)
fot.: Ajay Suresh | Wikimedia Commons © CC BY 2.0
Kolejna ikona architektury — budynek o organicznej formie uznawany jest za jeden z najważniejszych obiektów architektury XX wieku — i ostatnie wielkie dzieło Wrighta. Zwieńczona szklaną kopułą śnieżnobiała spirala wzbudzała skrajne opinie — tak już chyba mają białe muzealne gmachy.
∗ Otóż Art Garfunkel, który studiował architekturę, poprosił Paula Simona, aby ten napisał piosenkę o Franku Lloydzie Wrighcie. Ten niestety nie znał za bardzo jego twórczości, napisał więc nostalgiczną piosenkę o swoim przyjacielu, podmieniając jedynie imię i nazwisko Frank Lloyd Wright.
