Zanieczyszczenie światłem staje się coraz bardziej palącym problemem globalnym, zakłócającym nie tylko naszą zdolność do podziwiania gwiazd, ale również wpływającym negatywnie na zdrowie ludzi i środowisko naturalne. Choć niewidoczne na pierwszy rzut oka, nadmiar sztucznego oświetlenia w nocy ma realny wpływ na nasze życie i ekosystem.
Pamiętasz obraz Van Gogha „Gwieździsta Noc”? Dzisiaj nie mógłby go namalować. Podobnie ma się sprawa z popularnym obecnie serialem „Problem trzech ciał”. W pierwszym odcinku „wszechświat mruga”, do bohaterów. Na ekranie widzimy pojawiające się i znikające gwiazdy nad Londynem. W rzeczywistości jednak patrzący w niebo nic by nie widzieli, nawet gdyby nieba nie pokrywały akurat chmury.
Porównanie średniej 2-letniej emisji światła w Europie w latach 2014-2021 — dwuletnie średnie emisji światła w krajach EEA38 w ciągu ostatnich ośmiu lat (2014/15: lewy górny panel, 2016/2017: prawy górny panel, 2018/19: dolny lewy panel, 2020/21: dolny prawy panel)
© Raport ETC HE 2022/8: Przegląd i ocena dostępnych informacji na temat zanieczyszczenia światłem w Europie; Swiss TPH
czym jest zanieczyszczenie światłem?
Przez większą część historii ludzkości używaliśmy świec do oświetlania sobie drogi podczas zachodu i wschodu słońca, co oznaczało spadki i wzrosty naszego poziomu aktywności. Jednak pojawienie się elektrycznego oświetlenia zewnętrznego zmieniło te wzorce aktywności. Chociaż przyniosło to wiele korzyści, oznacza również, że dla większości ludzi nocne niebo nie jest już ciemne i nie widzą Drogi Mlecznej[1].
Zanieczyszczenie światłem to nadmierna emisja antropogenicznego światła sztucznego w nocy, zakłócająca naturalne warunki środowiskowe, a mówiąc nieco prościej — zbyt dużo sztucznego światła w środowisku stworzonym przez człowieka. Choć problem ten często kojarzony jest z oświetleniem zewnętrznym, dotyczy także nadmiernego oświetlenia przestrzeni wewnątrz budynków, a także światła emitowanego przez nasze urządzenia elektryczne — na przykład smartfony. W tym artykule będziemy brać pod uwagę jedynie zanieczyszczenie światłem w przestrzeni miejskiej.
skala problemu
Badania pokazują, że zanieczyszczenie światłem jest problemem globalnym, dotykającym wszystkie miejsca na Ziemi objęte elektryfikacją. Drogi Mlecznej nie jest w stanie zobaczyć 80 procent mieszkańców Stanów Zjednoczonych[2]. Zanieczyszczenie świetlne to nie tylko problem związany z negatywnym dziedzictwem ludzkości czy utrudnionymi obserwacjami astronomicznymi. To również kwestia zdrowotna — nadmierne oświetlenie nocnego nieba może być jedną z przyczyn problemów ze snem u części ludzi oraz negatywnie wpływać na dzikie zwierzęta i ich środowisko. Dodatkowo wiąże się po prostu ze stratami finansowymi. Zwłaszcza patrząc z perspektywy gmin, powiatów czy własnego domostwa — rachunki za energię elektryczną mogłyby być niższe, gdyby stosowane były bardziej efektywne systemy oświetlenia.
Mapy przedstawiające prawdziwie ciemne przestrzenie w UE — Porównanie nieba w latach 2014-2015, po lewej stronie (71,3%), z latami 2020-2021 (66,1%). Pokazują one w przybliżeniu utratę 5% prawdziwie ciemnych przestrzeni w Europie w ciągu sześciu lat. Zdjęcie zostało utworzone na podstawie zdjęć teledetekcyjnych wykonanych przez satelitę VIIRS. Kolor czarny oznacza „prawdziwie ciemne” przestrzenie, które na tym zdjęciu sugerują powierzchnię lądu Europy z emisją światła mniejszą lub równą 0,5 nW/cm2/sr (nanowatów na centymetr kwadratowy na steradian) promieniowania. Kolor niebieski oznacza powierzchnię Europy, na której emisja światła jest wyższa niż 0,5 nW/cm2/sr. Wyłączenie regionu północnego zaznaczonego na biało ze względu na zakłócający efekt świateł zorzy polarnej (Widmer i in., 2022). Źródło: Europejskie Centrum Tematyczne ds. Zdrowia Człowieka i Środowiska w imieniu EEA, 2022
© European Commission, Directorate-General for Environment, Light pollution – Mitigation measures for environmental protection, Publications Office of the European Union, 2023
zanieczyszczenie światłem w Polsce
Raport LPTT stanowi ważne źródło informacji i rekomendacji dla działań mających na celu ochronę naturalnego środowiska nocy w Polsce. Wynika z niego, że zjawisko to stało się powszechne i w naszym kraju, problem narasta, a u nas mówi się o nim zaskakująco mało, zwłaszcza w środowisku branżowym. W 2022 roku odnotowano rekordową ilość emitowanego światła, o 6% więcej niż w poprzedniej dekadzie. Jasność nocnego nieba była średnio o 147% wyższa niż naturalnie, a w miastach nawet kilka tysięcy razy jaśniejsza.
Klasy jasności nocnego nieba nad Polską w 2022 roku — Light Pollution Think Tank
© Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023; Opracowanie: Zespół LPTT
Zanieczyszczenie to wywiera silną presję na zdrowie ludzi i środowisko naturalne. W 2022 roku noc zanieczyszczona światłem była obecna w większości miejscowości, z czego dla 20% Polek i Polaków niebo było zbyt jasne, aby poczuli, że nastała prawdziwa noc. Zagrożenie stwierdzono także dla obszarów parków narodowych, szczególnie tych sąsiadujących z obszarami zurbanizowanymi.
działanie na rzecz lepszej przyszłości
Rozwiązaniem nie jest całkowite usunięcie oświetlenia, lecz świadome i odpowiedzialne korzystanie z niego. Oświetlenie zewnętrzne powinno być stosowane z rozwagą, uwzględniając konieczność zachowania ciemnego nieba. Oprawy oświetleniowe, które skutecznie redukują zanieczyszczenie światłem, to te, które emitują światło tylko w niezbędnych kierunkach. To rozporządzenie widoczne jest w zapisie §293 Rozporządzenia Ministra Infrastruktury w Sprawie Warunków Technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie[3].
Jeśli zapis jest łamany, a w Twoim mieszkaniu przez oświetlenie okolicy jest zbyt jasno, warto złożyć zawiadomienie do Powiatowego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego. W przypadku wniesienia interwencji w zakresie naruszenia przepisów prawa budowlanego organ podejmie z urzędu czynności kontrolne, a następnie podstępowanie administracyjne lub inne określone przez prawo działania (np. nałożenie mandatu karnego). Warto dodać, że wniosek można złożyć poprzez ePUAP[4].
zarządzanie zanieczyszczeniem światła
Dzięki uwzględnieniu światła w definicji emisji oraz przypisanie mu norm emisji zgodnych z aktualnym stanem wiedzy naukowej dotyczącej negatywnych skutków zanieczyszczenia światłem możemy mówić o zarządzaniu emisją światła. Certyfikaty LEED i BREEAM promują takie rozwiązania, które nie tylko ograniczają emisję światła, ale również przyczyniają się do oszczędności energii.
Jasność nocnego nieba nad Polską w 2022 roku — Light Pollution Think Tank
© Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023; Opracowanie: Zespół LPTT
Chociaż lampy LED przynoszą oszczędności energetyczne, to ich nadużywanie może zwiększać zanieczyszczenie światłem. Pomimo możliwości wyboru barwy światła, najczęściej emitują one fale o długości niebieskiego światła, które mają negatywny wpływ na środowisko oraz zdrowie ludzi i zwierząt. Zdaniem naukowców przejście w stronę światła białego i niebieskiego zaburza naturalne cykle nocne — dobowy rytm dnia i nocy organizmów żywych, w tym ludzi, co ma negatywny wpływ na zdrowie gatunków i całych organizmów. Trzy główne negatywne skutki używania na masową skalę takiego oświetlenia to: tłumienie uwalniania melatoniny, reakcja fototaktyczna owadów i nietoperzy oraz — wspomniana już — widoczności gwiazd na nocnym niebie[5].
Konieczne jest opracowanie i wdrożenie krajowej polityki zrównoważonego oświetlenia, która racjonalizowałaby użytkowanie publicznych i prywatnych instalacji oświetleniowych. Celem jest redukcja zanieczyszczenia światłem w dotkniętych nim gminach oraz zachowanie naturalnego środowiska nocy tam, gdzie jest ono jeszcze stosunkowo nienaruszone.
zanieczyszczenie światłem a prawo
W polskim systemie prawnym zanieczyszczenie światłem nie jest interpretowane jako zagrożenie. Obowiązujące w 2022 roku przepisy nie odzwierciedlały problemu nadmiernego oświetlenia, a te, które istniały, ograniczały się jedynie do zaleceń, które nie miały charakteru obligatoryjnego. Ochrona naturalnej nocy opierała się głównie na działaniach społecznych, nieformalnych. Konsekwencje pominięcia światła w Prawie ochrony środowiska są istotne. Brak ustalonych metod pomiaru i brak standardów dla emisji światła sprawia, że skuteczny monitoring poziomu sztucznego światła jest utrudniony. Bez ustalonej „normy emisji” niemożliwe jest stwierdzenie jej przekroczenia, co oznacza, że każda emisja sztucznego światła, bez względu na jej intensywność, nie jest uznawana za zanieczyszczenie zgodnie z prawem.
Brak monitoringu zanieczyszczenia światłem przez państwowe służby w 2022 roku sprawiał, że obserwacje nadmiarowego światła były prowadzone głównie przez uczelnie, instytucje naukowe oraz organizacje pozarządowe.
Specyficzna definicja pól elektromagnetycznych w Prawie ochrony środowiska dodatkowo utrudnia walkę z zanieczyszczeniem światłem w planowaniu przestrzennym. Zgodnie z tym prawem (art. 72 ust. 1 pkt 6), przy ustalaniu planu ogólnego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego należy zapewnić równowagę przyrodniczą i racjonalną gospodarkę zasobami środowiska. Jednakże odniesienie się do pól elektromagnetycznych nie wymaga uwzględnienia emisji światła w dokumentach.
Dyrektywa 2011/92/UE Parlamentu Europejskiego nakłada na państwa członkowskie obowiązek przeprowadzania oceny oddziaływania na środowisko planowanych inwestycji. Wskazuje się w niej, że ocena powinna uwzględniać typ i ilość spodziewanych zanieczyszczeń, w tym światła, wynikających z funkcjonowania projektowanego przedsięwzięcia. Zapis ten został wprowadzony do prawa Unii Europejskiej w 1985 roku poprzez dyrektywę Rady 85/337/EWG i pozostał niezmieniony w późniejszych zmianach legislacyjnych. W Polsce został wdrożony poprzez ustawę z dnia 3 października 2008 roku dotyczącą udostępniania informacji o środowisku, jego ochronie oraz ocen oddziaływania na środowisko.
Inną możliwością regulacji jest skorzystanie z postanowień Ministra Infrastruktury dotyczących warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. 2022 poz. 1225). W tym akcie prawnym zawarty jest przepis regulujący maksymalne dopuszczalne natężenie oświetlenia na fasadach budynków, w tym mieszkalnych. Zgodnie z tym zapisem, urządzenia oświetleniowe, włącznie z reklamami, umieszczone na zewnątrz budynku lub w jego otoczeniu, nie mogą powodować uciążliwości dla jego użytkowników, przechodniów i kierowców. Jeśli światło jest kierowane na elewację budynku zawierającą okna, natężenie oświetlenia na tej elewacji nie może przekroczyć 5 luksów dla światła białego oraz 3 luksów dla światła kolorowego lub światła o zmieniającym się natężeniu, błyskowego lub pulsującego (par. 293 pkt 6).
Zanieczyszczenie światłem, choć niezauważalne na pierwszy rzut oka, jest realnym zagrożeniem dla naszego środowiska. Świadomość tego problemu oraz odpowiednie działania mogą przyczynić się do ochrony ciemnego nieba i zachowania równowagi w naszym ekosystemie.
Magdalena Milert
[1] European Commission, Directorate-General for Environment, Light pollution – Mitigation measures for environmental protection, Publications Office of the European Union, 2023, https://data.europa.eu/doi/10.2779/906521
[2] https://science.howstuffworks.com/environmental/green-science/light-pollution-night-sky-worsening.htm
[3] Urządzenia oświetleniowe, w tym reklamy, umieszczone na zewnątrz budynku lub w jego otoczeniu nie mogą powodować uciążliwości dla jego użytkowników ani też przechodniów i kierowców. Jeżeli światło skierowane jest na elewację budynku zawierającą okna, natężenie oświetlenia na tej elewacji nie może przekraczać 5 luksów w przypadku światła białego i 3 luksów w przypadku światła kolorowego lub światła o zmieniającym się natężeniu, błyskowego, ewentualnie pulsującego
[4] http://www.pinb.pol.pl/t/gov.pl/epuap_pomoc.pdf
[5] https://www.esa.int/Science_Exploration/Human_and_Robotic_Exploration/ESA_astronauts_help_map_Europe_s_light_pollution_from_space
