Regulacje w umowach architektonicznych
Prawa autorskie odgrywają coraz większą rolę przy zawieraniu umów z szeroko pojętym sektorem kreatywnym. Zagadnienie to ma również coraz większe znaczenie przy zawieraniu umów o prace projektowe pomiędzy architektem a inwestorem i warto je odpowiednio uregulować w umowie, aby uniknąć niepotrzebnych nieporozumień czy nieścisłości. Artykuł przybliża i wyjaśnia najważniejsze problemy w tym zakresie, bazując na najnowszych obserwacjach praktyki prawniczej i rynkowej, skupiając się na autorskich prawach osobistych, majątkowych i zależnych.
istotne pojęcia
W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na kilka podstawowych pojęć. Prawo autorskie dotyczy wytworów intelektualnych będących dobrami niematerialnymi (w przeciwieństwie do dóbr materialnych). Dla stron umowy architektonicznej najważniejsze znaczenie będą mieć dobra niematerialne w postaci utworów, czyli na przykład projekt budynku, placu itp. Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Ustawa o prawie autorskim wskazuje przykładowo właśnie utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, co nie oznacza, że każdy projekt jest chroniony przez prawo autorskie. Aby tak było, musi być on oryginalny i indywidualny (związany z twórcą). Utwór (projekt), aby był chroniony przez prawo autorskie, musi być utrwalony w jakiejkolwiek formie (papierowej, cyfrowej itp.) — sam pomysł nie jest chroniony. Ochronie podlega także nieukończony projekt. Dla zapewnienia ochrony prawnoautorskiej nie jest wymagane dokonanie jakichkolwiek formalności. Warto także wspomnieć, że najczęściej utworem nie będą projekty ściśle techniczne, jeżeli ich treść jest z góry zdeterminowana określonymi wymogami i przepisami.
Ochrona prawnoautorska przysługuje twórcy (architektowi), który musi być osobą fizyczną (twórcą nie może być na przykład spółka). Jeżeli utwór został stworzony przez pracownika w wyniku wykonywania przez niego swoich obowiązków pracowniczych, prawa autorskie majątkowe do utworu przysługują pracodawcy (prawa osobiste pozostają przy twórcy-pracowniku). Natomiast jeżeli kilka osób stworzyło utwór wspólnie, są oni współtwórcami. Za twórcę uważa się osobę lub osoby, które podpisały się pod utworem. Najczęściej twórcą utworu architektonicznego jest architekt, czyli w powszechnym rozumieniu osoba, która ukończyła studia architektoniczne. Zgodnie z prawem budowlanym zrealizowany może być najczęściej tylko taki budynek, którego projekt wykonał projektant z uprawnieniami zawodowymi, a warunkiem ich uzyskania jest wykształcenie techniczne w danej specjalności. Dowodem wykształcenia architektoniczno-budowlanego jest przeważnie dyplom studiów w ten sposób ukierunkowanych. O tym jednak, do jakiego rodzaju zostanie zakwalifikowany dany efekt twórczej działalności, nie decyduje tak naprawdę wykształcenie ani uprawnienia zawodowe twórcy, ale właściwości utworu. Z tego powodu twórcą, projektantem bądź architektem będzie dalej nazywana osoba, która wykreowała utwór architektoniczny bez względu na wykształcenie, status zawodowy i możliwość zrealizowania takiego utworu zgodnie z prawem budowlanym. Inwestorem jest natomiast osoba, która zamawia materialny egzemplarz utworu architektonicznego, utrwalonego najczęściej na papierowym lub cyfrowym nośniku. Osoba ta zamierza równocześnie nabyć prawa autorskie do zapisanego na tym nośniku intelektualnego wytworu kreacji architekta.
autorskie prawa osobiste
Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem i nie mają one najczęściej wartości gospodarczej. Autorskie prawa osobiste „chronią węzeł uczuciowy, jaki wiąże twórcę z dziełem przed wszystkimi bezzasadnymi aktami, które by mogły uczucia twórcy do jego dzieła zadrasnąć” (S. Ritterman, Komentarz do prawa autorskiego, Kraków 1937). Prawa te dotyczą sfery kontrolowania przez architekta utworu oraz jego związku z utworem i przejawiają się w prawie architekta do:
- autorstwa utworu,
- oznaczenia utworu swoim imieniem i nazwiskiem,
- nienaruszalności treści i formy utworu (integralność),
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Na przykład pokazywanie na wystawie projektu architekta bez podania jego imienia i nazwiska naruszałoby jego autorskie prawa osobiste. Jeszcze raz należy podkreślić, że praw tych nie można się wyzbyć, a wszelkie próby pozbawienia architekta realnego wpływu na swój projekt mogą zostać podważone przez sąd. W umowach często spotyka się zapis, że twórca (architekt) zobowiązuje się do niewykonywania swoich autorskich praw osobistych. Taki zapis może się okazać bardzo ryzykowny i niewykluczone, że sąd może uznać, że jest nieważny i nieskuteczny.
rys.: Lubomir Nikolov
autorskie prawa majątkowe
Postanowienia o przeniesieniu majątkowych praw autorskich do utworu architektonicznego nie wzbudzają już większych wątpliwości co do ich potrzeby i formy. Praktyka przenoszenia powyższych praw utrwaliła się w obrocie, ponieważ bez nich nabywca egzemplarza utworu architektonicznego może go właściwie tylko posiadać. Po ich nabyciu może natomiast utworu używać do różnych celów i czerpać z niego zyski poprzez zarobkową i marketingową eksploatację dokumentacji i wizerunku budynku. W kwestii formy, art. 53 prawa autorskiego jasno stanowi, że przeniesienie musi być dokonane w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
treść zapisu
Pewne niejasności wywołuje treść czynności przeniesienia autorskich praw majątkowych, której omówienie należy zacząć od dwóch uwag ogólnych. Po pierwsze „przeniesienie” oznacza wyzbycie się praw przez architekta, który nie może dokonywać czynności, do których uprawniony został inwestor. Po drugie prawa majątkowe do utworu architektonicznego nie są potrzebne do jakiegokolwiek jego wykorzystania, ale do eksploatacji wykraczającej ponad jego podstawowe, dopuszczalne zastosowanie. Projekt można wykorzystać do jednej budowy bez konieczności osobnego nabycia praw majątkowych. Konsekwentnie możliwe jest też użycie utworu architektonicznego w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego. Na marginesie należy wspomnieć, że obejście powyższego wyjątku i wielokrotne wykorzystanie utworu architektonicznego w drodze osobistego użytku jest niedopuszczalne. Oprócz wymienionych przypadków, wszelkie inne sposoby użycia utworu wymagają nabycia praw majątkowych.
pola eksploatacji
Przenosząc prawa majątkowe, trzeba uzgodnić i spisać sposoby korzystania z utworu, do których uprawniony będzie nabywca praw. Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Tym samym nieujęty w umowie sposób wykorzystania — pole eksploatacji — albo jego niejasny zapis czyni przeniesienie w tym zakresie bezskutecznym, co oznacza, że inwestor nie będzie mógł w ten sposób użyć utworu. W konsekwencji pola eksploatacji redaguje się jak najbardziej precyzyjnie, enumeratywnie i prospektywnie, zapisując je jako: utrwalanie i zwielokrotnianie w formie makiet, fotografii, rysunków, jako elementy reklam, wydawnictw, prezentacji multimedialnych. Ponadto wymienia się korzystanie z projektu w celu realizacji innych inwestycji, rozbiórki, przebudowy, rozbudowy i nadbudowy obiektu. Dla pięciu ostatnich przypadków niezbędne jest uzyskanie zgody twórcy na zmianę utworu, ponieważ prawa majątkowe nie pozwalają na modyfikację projektu czy budynku, ale na korzystanie z nich w nienaruszonej postaci.
Próba bardziej ogólnego ujęcia pól eksploatacji może skutkować nieważnością umowy. Wskazane ryzyko łagodzi orzecznictwo, nakazując interpretować nieprecyzyjne pola eksploatacji w pierwszej kolejności przez wzgląd na okoliczności zawarcia umowy, ustalone zwyczaje, zgodny zamiar stron i cel umowy. Jeżeli ta metoda nie pozwala skonkretyzować żadnego pola, przeniesienie praw może być uznane za nieważne. Jeżeli niejasności nie można wyjaśnić tylko co do niektórych zapisów, umowa jest ważna, a wątpliwości zostaną ostatecznie rozstrzygnięte na korzyść twórcy.
Postanowienia o przeniesieniu majątkowych praw autorskich powinny się rozpoczynać listą konkretnych pól eksploatacji, w dalszej kolejności można rozważać bardziej ogólne formuły. Te ostatnie mogą w drodze interpretacji dodatkowo rozszerzyć bądź w okolicznościach spornych wyjaśnić zakres możliwego wykorzystania utworu. Postanowienia takie otrzymują najczęściej następujące brzmienie: „prawa majątkowe przenosi się również na innych, niewymienionych powyżej polach eksploatacji, zgodnych z przeznaczeniem Projektu”, „intencją stron jest, aby po nabyciu przez Inwestora praw autorskich majątkowych miał on prawo do jak najszerszego wykorzystania utworu w celach marketingowych czy reklamowych”. Całkowicie nieskuteczne byłyby natomiast klauzule zakładające przeniesienie praw majątkowych „na wszelkich polach eksploatacji”.
Z powyższych powodów opisy pól eksploatacji są coraz dłuższe i coraz bardziej skomplikowane. Z jednej strony można to negatywne zjawisko ograniczyć. Warto odwołać się do treści art. 50 pr. aut. bez jego powtarzania i posługiwać się zawartymi w tym przepisie pojęciami (chociaż nie jest to obowiązkowe). Powinno się też unikać zapisywania tych sposobów korzystania z utworu, które przysługują inwestorowi z mocy prawa, na przykład zwielokrotniania projektu w celu realizacji jednej dozwolonej budowy w drodze kopiowania rysunków dla wykonawców. Z drugiej strony odwołanie się do art. 50 pr. aut. wymaga jego aktualizacji, na przykład przez dodanie, że utrwalanie i rozpowszechnianie będzie mogło się dokonywać przez wprowadzanie do różnych sieci: teleinformatycznych, internet, intranet, mediów strumieniowych itp.
licencja
Alternatywą dla przeniesienia majątkowych praw autorskich jest udzielenie licencji na wykorzystanie utworu architektonicznego. Twórca nie wyzbywa się wówczas praw bezpowrotnie, tylko w ograniczonym zakresie, przede wszystkim czasowo. W takiej umowie również należy określić pola eksploatacji, a ponadto konieczne jest wskazanie zakresu czasowego i terytorialnego licencji. Może być ona udzielona na rzecz jednego podmiotu (licencja wyłączna) albo z zachowaniem prawa udzielania jej innym podmiotom (niewyłączna).
prawa zależne
Prawa zależne to prawa związane z opracowaniem (przerobieniem) cudzego utworu, przykładowo przeróbką cudzego projektu, budynku. Prawa zależne również podlegają ochronie i utwór, który powstanie w wyniku takiej przeróbki także jest chroniony, o ile zmiana ta jest twórcza. Ale aby dokonać jakiejkolwiek zmiany twórczej utworu pierwotnego, niezbędna jest zgoda pierwotnego twórcy (chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły, co następuje z upływem 70 lat od śmierci twórcy).
Dozwolone jest wprowadzanie w obiekcie koniecznych zmian związanych z jego utrzymaniem w należytym stanie technicznym, o ile w wyniku tych zmian nie dochodzi do przeróbki. Dopuszczalne jest na przykład odmalowanie ścian budynku na ten sam kolor czy renowacja dachówki. Natomiast niedopuszczalne jest dokonywanie prac modernizacyjnych, jeżeli dochodziłoby do zmiany struktury budynku, jego rozbudowy, dobudowy czy innych czynności, które zmieniałyby pierwotne założenia projektu. Odpowiednie postanowienie w umowie musiałoby przewidywać wyrażenie zgody przez architekta na wykonywanie autorskich praw zależnych. Tutaj najlepiej by było od razu wskazać, jakie to mogą być przeróbki. Oczywiście należy pamiętać, że nie każdemu architektowi musi zależeć na wyrażeniu takiej zgody, tym bardziej, że może on wtedy stracić kontrolę nad swoim projektem.
podsumowanie
Prawa autorskie w umowach z architektami dotyczą trzech głównych kwestii. Po pierwsze, prawa autorskie osobiste zostają zawsze przy twórcy i nie można się ich zrzec, ponieważ są nierozerwalnie związane z jego osobą. Zazwyczaj w umowach nie porusza się tego zagadnienia, ale nie jest to błędem ze względu na ryzyko, które niesie z sobą ingerencja w osobistą więź architekta z utworem. Po drugie, autorskie prawa majątkowe są najczęściej przenoszone na rzecz inwestora, co musi nastąpić w umowie w formie pisemnej ze wskazaniem, na jakich polach eksploatacji nabywca będzie korzystać z utworu i najlepiej, w jakim zakresie terytorialnym i czasowym. Trzecie zagadnienie dotyczy praw zależnych, czyli wyrażenia zgody na dokonywanie zmian w projekcie. To od architekta będzie zależeć, czy wyrazi zgodę na takie zmiany, czy też zechce, aby jego projekt pozostał w nienaruszonej formie. Pamiętać jednak należy, że wszelkie zmiany powinny być dokonywane raczej z poszanowaniem integralności i zamysłu dzieła pierwotnego.
Maciej WRÓBEL
Adwokat, doktorant w Katedrze Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego UAM w Poznaniu, specjalizuje się w prawie własności intelektualnej i prawie autorskim.
Mirosław SADOWSKI
Doktorant w Katedrze Prawa Administracyjnego i Nauki o Administracji UAM w Poznaniu, prawnik w dziale nieruchomości międzynarodowej kancelarii prawnej.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny;
- Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych;
- Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. — prawo budowlane.
Zobacz nowy dział A&B – Prawo w architekturze, w którym znajdziesz czytelne zapisy obowiązujących ustaw oraz opinie ekspertów i rzeczoznawców MPOIA.
