Powojenne osiedle Muranów Południowy zostało objęte ścisłą ochroną konserwatorską. Wpis do rejestru zabytków to między innymi efekt zaangażowania mieszkańców, którzy sami domagali się objęcia tego obszaru ochroną.
Wpisu do rejestru zabytków dokonał prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, o czym urząd poinformował 21 grudnia. Obejmuje on układ urbanistyczny i same budynki osiedla położonego na terenie dzielnic Śródmieścia i Woli, w granicach ulic: aleja „Solidarności”, Andersa, Nowolipie, Zamenhofa, Dzielnej, Bellottiego, Wolność, Żytniej i Żelaznej.
Osiedle Muranów
© domena publiczna
Osiedle zbudowano w latach 1949–1956 jako południową część ówczesnej śródmiejskiej dzielnicy mieszkaniowej. W 1948 roku inwestorem był Zakład Osiedli Robotniczych (ZOR), który zaprojektowanie zespołu mieszkaniowego na gruzach dawnego getta powierzył Bohdanowi Lachertowi. W pracach uczestniczył ponadto zespół XI Pracowni Zakładów Osiedli Robotniczych — złożony z asystentów, techników i studentów. Zespołem rzeźbiarskim kierował rektor ASP w Warszawie Franciszek Strynkiewicz.
Osiedle Muranów
© Mazowiecki WUOZ
Unikatowość Muranowa wynika z jego specyficznej lokalizacji — częściowo pokrywającej się z obszarem Getta Warszawskiego. Jego likwidacja i zrównanie z ziemią w maju 1943 roku sprawiło, że ogromny obszar miasta pokryty był warstwą gruzów o grubości trzech metrów. Było to wyzwanie dla projektantów — związane z przemieszczaniem tak dużych mas materiałów i brakiem wolnego terenu pod zabudowę. Brak było także kontekstu, do którego można było nawiązywać nowym projektem — to z kolei dawało całkowitą formalną dowolność w kształtowaniu zabudowy. Jedynym odnośnikiem w planowaniu była zachowana infrastruktura podziemna oraz budowana Trasa W-Z i N-S. Mimo wszystko architekci zdecydowali, że Osiedle Muranów Południowy w znacznej części odtwarzać będzie przebieg ulic dawnej dzielnicy Północnej, wyznaczonych na podstawie zachowanej podziemnej infrastruktury.
Co charakterystyczne dla doktryny socrealizmu, na której panowanie przypadła realizacja osiedla, jego celem było połączenie aspektów praktycznych i ideowych. W architekturze i planowaniu wprowadzono modernistyczne rozwiązania. Osiedle wznoszono dla 40 tysięcy robotników, o standardzie niedostępnym dla nich przed wojną. Ponadto Muranów, wzniesiony na gruzach getta, był pomyślany jako miejsce pamięci — symboliczne „osiedle pomnik”. Zabudowania były wznoszone na nasypach gruzowych, ten sam materiał wykorzystano także do wznoszenia ścian samych budynków.
Osiedle Muranów
© Mazowiecki WUOZ
Projektanci wykorzystali całą paletę typologii nowoczesnego mieszkalnictwa. Na Muranowie znajdziemy klatkowce, punktowce, galeriowce, wieżowce oraz budynki użyteczności publicznej. Zabudowę mieszkalną uzupełniają szkoły, przedszkola, żłobki, kino. Wyjątkową wartością Muranowa jest stopień jego zachowania — zachowały się oryginalne dekoracje, ciągi komunikacji poziomej. Ponadto w pełni czytelny jest układ zieleni komponowanej skwerów, zieleńców, szpalerów ulicznych.
Osiedle Muranów
© Mazowiecki WUOZ
Jak wskazuje WUOZ, wartości historyczne osiedla wynikają z faktu, iż zostało ono wzniesione w miejscu zburzonego getta warszawskiego. Nowa zabudowa — budynki z gruzobetonu, postawione na uporządkowanych hałdach gruzu, które zostały wykorzystane jako podłoże skarp i tarasowego układu terenu — stanowią „Osiedle – Pomnik” i miejsce pamięci o tragedii Holokaustu. Muranów Południowy był osiedlem eksperymentalnym i dokumentuje rozwój polskiej architektury drugiej połowy XX wieku.
Wpis do rejestru motywowany jest także potrzebą ochrony wartości artystycznych, zarówno założenia urbanistycznego, jak i zespołu budowlanego. Wynikają z połączenia stylowego socrealizmu z modernistycznym funkcjonalizmem. Wartości artystyczne reprezentowane są przez stylizowane, powtarzalne detale architektoniczne czy dekoracje wykonane w technice sgraffito.
Warszawa 1945-1966, Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa” i Redakcja Tygodnika „Stolica”, Warszawa 1967, p. 92
© domena publiczna
Muranów spełnia także kryteria wartości technicznej i naukowej. Podczas budowy osiedla zostały wdrożone nowe technologie takie jak gruzobetonowe pustaki, prefabrykowany detal rzeźbiarski. Ta pionierska realizacja na stałe wpisała się w rozwój architektury drugiej połowy XX wieku i jest świadectwem między innymi zastosowania ówczesnych wizji urbanistycznych oraz powojennych technologii.
