Artykuł pochodzi z numeru A&B 06|2023
Adaptacja starych kamienic w kontekście efektywności energetycznej
Budynki odpowiadające w UE za około 36 procent emisji gazów cieplarnianych i 40 procent zużycia energii stanowią ogromny potencjał zmiany w kontekście przeciwdziałania zmianom klimatu. Warto pamiętać, że podniesienie ich standardu doprowadzi do poprawy jakości powietrza, podniesienia standardu życia, a także sprawi, że ostatecznie pozbędziemy się jednego z głównych problemów społecznych, czyli ubóstwa energetycznego. Dodatkowo pozytywnie wpłynie na gospodarkę, stymulując powstanie tysięcy nowych miejsc pracy i innowacji.
Miasta, a to właśnie w nich znajdują się stare kamienice, zajmując jedynie 3 procent powierzchni Ziemi, odpowiadają za aż około 70 procent zużycia energii i 75 procent emisji związków węgla. Analizując kondycję energetyczną budynków w Polsce, dostrzegamy korelację między rokiem budowy a zużyciem energii — im starszy budynek, tym więcej energii potrzebuje do ogrzania pomieszczeń i wody użytkowej. Zasoby komunalne miast to często takie właśnie budynki — nierzadko wartościowe pod kątem historycznym i architektonicznym, ale bardzo drogie w utrzymaniu. Wysokie koszty ogrzewania powodują, że mieszkańcy zasobu komunalnego mają ogromny problem z utrzymaniem odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach. Z kolei miejskie samorządy, w skrajnych przypadkach, nie są w stanie udostępnić mieszkańcom lokali w kamienicach, których modernizacja jest zbyt kosztowna, a bez modernizacji koszty użytkowania zbyt wysokie.
Modernizacja zasobów budowlanych w mieście mogłaby się przyczynić do zmniejszenia zjawiska rozlewania się miast poprzez dogęszczanie już istniejących zasobów, zamiast budowy nowych osiedli na peryferiach. W przypadku działań modernizacyjnych w miejskich kamienicach istotnym elementem, który powinien być brany pod uwagę na samym początku procesu modernizacji, a więc na etapie planowania, powinna być kwestia poprawy charakterystyki energetycznej budynku. Sprowadza się to do zaplanowania takich działań remontowych, które doprowadzą do eliminacji strat energii przez przegrody zewnętrzne budynku, czyli ściany, okna i dach, oraz poprawę efektywności jej wykorzystania przez systemy techniczne budynku, a więc ogrzewania, chłodzenia, wentylacji, ciepłej wody użytkowej i oświetlenia. Ważne, aby prace zostały przeprowadzone w odpowiedniej kolejności, czyli najpierw poprawa efektywności energetycznej budynku, a w drugim kroku wymiana źródła ciepła na ekologiczne, ale dobrze dopasowane do nowych parametrów energetycznych budynku. Planowany remont dachu czy elewacji to bardzo dobra okazja do zaizolowania tych elementów skorupy zewnętrznej budynku. Mimo wyższych kosztów takiej kompleksowej renowacji oszczędności związane z uniemożliwieniem przenikania ciepła na zewnątrz przełożą się na budżety mieszkańców lokali.
Rząd i samorządy mogą i powinny wspierać tego rodzaju działania modernizacyjne ze swoich funduszy, podobnie jak dzieje się to w zakresie wspierania odnawialnych źródeł energii czy mikroretencji. Już wkrótce zostaną udostępnione dodatkowe środki finansowe ze Społecznego Funduszu Klimatycznego, które warto przeznaczyć właśnie na to. Fundusz ten powinien finansować nie tylko doraźne działania jako swojego rodzaju tarcza antykryzysowa, ale też realizować działania o długofalowych efektach. Kolejnym istotnym elementem pozafinansowego wsparcia powinny być punkty kompleksowego doradztwa dla mieszkańców, tak zwane One-Stop-Shopy, w których będą oni mogli pozyskać informacje na temat kolejności prac remontowych, wykonawców, montażu finansowego i dostępnych dotacji. Tylko działając w ten sposób, zdołamy uporać się ze zjawiskiem ubóstwa energetycznego, które dotyka części osób najmniej zamożnych. Jest to fundamentalna kwestia w kontekście realizacji sprawiedliwej transformacji gospodarki. Konieczne jest również odpowiednie wsparcie dla samych jednostek samorządu terytorialnego, które są właścicielem i zarządcą budynków. Mają w swoich zasobach tysiące budynków użyteczności publicznej oraz komunalnych, których zły stan techniczny powoduje, że zamieszkujące je stosunkowo mniej zamożne osoby są zmuszane do ponoszenia bardzo wysokich kosztów ogrzewania.
Aby skutecznie realizować działania modernizacyjne, ważne są także źródła informacji o budynkach, czyli odpowiednie bazy danych, które nie tylko zapewniałyby wiedzę co i kiedy modernizować, ale także mogłyby być przydatne przy obliczeniach, na przykład ekologicznych i finansowych zysków z modernizacji budynku. Rząd powinien stworzyć kodeks dobrych praktyk dla modernizacji energetycznej budynków pozostających pod ochroną konserwatora zabytków. Niedopuszczalna jest na dłuższą metę aktualna sytuacja, w której w różnych częściach kraju stosuje się rozmaite podejście do akceptacji różnych technologii modernizacji. Coś, co jest zgodne z podejściem konserwatorskim na przykład w Krakowie, bardzo często nie jest zgodne z podejściem w Warszawie, przy czym obaj wojewódzcy konserwatorzy zabytków podejmując decyzje, bazują na tych samych przepisach. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego powinno zdefiniować wykaz niedopuszczalnych działań, a pozostałe działania i technologie dopuścić do stosowania na terenie całego kraju. Warto też stworzyć poradnik postępowania dla miejskich realizatorów modernizacji budynków zabytkowych oraz portal opisujący najlepsze praktyki.
Jednolite na terenie całego kraju podejście pozwoliłoby na realną ochronę zabytków, nierzadko niszczejących dziś tylko z tego powodu, że nie sposób racjonalnie zaplanować ich utrzymania, a nie do końca wiadomo, jak je remontować, gdyż dopuszczalne metody zależą od nietransparentnych i jednoosobowych decyzji konserwatora zabytków. Przynosi im to więcej szkody niż pożytku, gdyż nieocieplone i niezamieszkane budynki niszczeją i z roku na rok coraz trudniej je uratować. Warto przyjrzeć się przykładom udanych renowacji, chociażby modernizacji kamienic w tkance miejskiej we Wrocławiu — Concordia Design [proj.: MVRDV — przyp. red.]. Jej rezultatem było połączenie starej, zabytkowej kamienicy ze współczesną minimalistyczną formą, zaizolowaną z użyciem systemu ocieplenia od wewnątrz.
Justyna Glusman
Justyna Glusman — dyrektorka zarządzająca w Stowarzyszeniu Fala Renowacji. Absolwentka SGH i LSE, gdzie obroniła doktorat w dziedzinie polityki gospodarczej oraz uzyskała MSc Executive in Cities. Zawodowo zajmuje się zieloną transformacją, tematyką zrównoważonego rozwoju miast oraz efektywności energetycznej budynków. W latach 2018–2021 odpowiedzialna za zrównoważony rozwój Warszawy w funkcji wiceprezydenta. Członkini Rady Programowej Kongresu Obywatelskiego, rady ekspertów THINKTANK, Komisji Ekspertów Klimat i Przestrzeń przy Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Rady Programowej think tanku CitiSense, wspierającego działania na rzecz miast przyjaznych mieszkańcom.
