Na początku października br. odbyło się Forum Mieszkaniowe organizowane przez Habitat for Humanity Poland — o jego tematyce, problemach do rozwiązania i działalności fundacji rozmawiamy z Katarzyną Przybylską z Habitat for Humanity Poland.
Wiktor Bochenek: Czy może Pani streścić, o czym rozmawiano na Forum Mieszkaniowym Habitat For Humanity Poland i jakie wnioski płyną z całego wydarzenia?
Katarzyna Przybylska: Forum Mieszkaniowe organizowane przez Habitat For Humanity Poland odbyło się 2 i 3 października 2023 roku. Do wzięcia udziału w tym spotkaniu zapraszamy przedstawicieli różnych sektorów — decydentów segmentu rządowego i samorządowego, reprezentantów świata biznesu, nauki i trzeciego sektora. W tym roku mieliśmy też sporo gości międzynarodowych, między innymi przedstawicieli agend ONZ: UNHCR czy IOM. Skupiliśmy się na czterech tematach.
Pierwszy temat dotyczył sytuacji mieszkaniowej w Polsce, w tym osób uchodźczych, które przyjechały do Polski przede wszystkim z Ukrainy.
Druga kwestia dotyczyła tego, jak angażować sektor prywatny w podaż dostępnych cenowo mieszkań.
Trzecim tematem były Społeczne Agencje Najmu — przedstawiliśmy dwie perspektywy: międzynarodową, z udziałem gości z Czech, Węgier i Hiszpanii związanych z najmem społecznym oraz polską. W tym roku zaczęły powstawać SAN-y, więc zaprosiliśmy przedstawicieli gmin, które wdrażają lub przymierzają się do wdrożenia SAN-u – z Dąbrowy Górniczej, Żyrardowa, Świebodzina i Ćmielowa.
Czwartym zagadnieniem, nad którym się pochylaliśmy, były kwestie ubóstwa energetycznego — odbyły się dwie sesje dotyczące tego tematu. Jedna dotyczyła zaangażowania spółdzielni mieszkaniowych w transformację energetyczną, druga dotyczyła przeciwdziałaniu ubóstwu energetycznemu.
Wiktor: Na czym polegają Społeczne Agencję Najmu, jak się je tworzy, wdraża i prowadzi? Jak wyglądają efekty działania SAN-ów?
Katarzyna: Społeczna Agencja Najmu to rozwiązanie, które zostało wprowadzone do polskiego systemu mieszkaniowego w 2021 roku, jako dodatkowe narzędzie, z którego mogą korzystać gminy dla realizacji polityki mieszkaniowej. Gmina decyduje o utworzeniu SAN-u i kto będzie go prowadził — gmina może współpracować ze spółką komunalną lub organizacją pozarządową. Następnie gmina określa, kto z SAN-u może skorzystać i jakie są zasady ubiegania się o mieszkanie.To pierwszy przypadek w Polsce, gdzie NGO są oficjalnie włączone w system mieszkaniowy. Wcześniej organizacje pozarządowe mogły jedynie prowadzić schroniska czy udostępniać mieszkania. SAN dzierżawi mieszkania, które wynajmuje osobom spełniającym kryteria określone przez gminę. Warto zauważyć, że udostępnianie mieszkania Społecznej Agencji Najmu niesie pewne korzyści dla właściciela. Po pierwsze, dochód właściciela z dzierżawy jest zwolniony z podatku — to dotyczy zarówno właścicieli indywidualnych, jak i firm. Po drugie, właściciel jest związany umową z podmiotem prowadzącym SAN, a nie z najemcą. Oznacza to, że niezależnie od tego, czy w jego lokalu ktoś zamieszkuje, czy nie, otrzymuje wynagrodzenie. Po trzecie, to podmiot prowadzący SAN zarządza najmem, w tym rozwiązuje bieżące kwestie związane choćby z usterkami. To z SAN kontaktuje się lokator w razie jakichkolwiek spraw związanych z danym lokalem.
Katarzyna Przybylska — kierowniczka ds. rzecznictwa w Habitat fot Humanity Poland
© Archiwum Autorki
Wiktor: Czyli istnieją zachęty od strony legislacyjnej do dołączania do SAN?
Katarzyna: Spośród wielu zachęt, najważniejsza wydaje się ta, że system pozwala na szybkie wdrożenie rozwiązania. Dzięki temu możemy wykorzystać te mieszkania, które są wybudowane, stoją puste i nikomu nie służą, a mogłyby służyć zwiększeniu zasobów, które znajdują się na rynku.
Według spisu powszechnego, 12% lokali w Polsce jest nieużywanych. Jeśli część z nich możemy wykorzystać, między innymi za pośrednictwem SAN, to jest to narzędzie, które może istotnie wpłynąć na ilość mieszkań wykorzystywanych w najmie.
Gmina podejmuje uchwałę o utworzeniu SAN i podpisuje z operatorem umowę o współpracy. SAN dzierżawi mieszkania od właścicieli (zarówno prywatnych, jak i publicznych) i wynajmuje je osobom w potrzebie mieszkaniowej. Te mieszkania mogą być remontowane. Wszystkie dochody, jakie uzyskuje organizacja bądź spółka prowadząca SAN przeznacza na działalność tego projektu. Może też przeznaczać na to dodatkowe środki. Poza tym, z działalnością SAN wiąże się świadczenie usług społecznych — na przykład w zakresie doradztwa zawodowego czy edukacyjnego oraz innych form wsparcia, które opisane są w ustawie o centrach usług społecznych. Ten instrument jest nastawiony nie tylko na rozwiązanie kwestii mieszkaniowej, ale też innych wyzwań, które ułatwiają funkcjonowanie społeczne.
wydarzenie pozwoliło na wymianę zdań specjalistów z różnych dziedzin
© Habitat for Humanity Poland
Wiktor: Jak wygląda wykorzystanie tych pustostanów w najmie?
Katarzyna: To zależy od tego, kto jest właścicielem pustostanu. Po pierwsze, powinniśmy zwrócić uwagę na fakt, że słowo pustostan nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Ja myśląc o pustostanie, mogę mieć inne wyobrażenie niż pan. Aby to uspójnić, warto dodać, że pustostany dzielimy na budynki mieszkalne, ale też budynki o innym przeznaczeniu. Na potrzeby badania, które Fundacja Habitat for Humanity Poland zleciła w tym zakresie, zdefiniowano pustostan jako obiekt, który nie był zamieszkiwany przez ostatnie 12 miesięcy. Wyniki tego badania wskazują, że istnieją w Polsce pustostany, które nie są używane. Część z nich jest w zasobach samorządów lub administracji publicznej. Gminy dostrzegają ten fakt — najczęściej widoczne są obiekty niemieszkalne, takie jak szkoły. Pomysł na wykorzystywanie tych budynków jest coraz szerzej dostrzegany przez władze lokalne i centralne.
Wiktor: Czy rozwiązania, o których Pani mówi, czyli SAN i wykorzystanie pustostanów, powinny być dopełnieniem prowadzenia polityki mieszkań socjalnych i komunalnych? Czy te sfery można łączyć?
Katarzyna: W mojej ocenie jak najbardziej następuje synergia. Powstaje pytanie, co to znaczy łączyć. Potrzebujemy wachlarza rozwiązań mieszkaniowych, które będą odpowiadały na różne potrzeby i różne problemy. Najem socjalny i komunalny dotyczy osób w najtrudniejszej sytuacji, po drugiej stronie osi mamy wolny rynek — zakup lub wynajem mieszkania. To jednak jest rozwiązanie dostępne dla ograniczonej grupy osób.
Mamy również obszar pomiędzy zasobem komunalnym a prywatnym rynkiem — to segment tzw. dostępnego cenowo mieszkalnictwa. Nie jest on rozbudowany w Polsce i należy poszukiwać tu nowych, innowacyjnych rozwiązań. SIM (Społeczna Inicjatywa Mieszkaniowa) i TBS (Towarzystwo Budownictwa Społecznego) to jedne z możliwości. Naszym zdaniem, SAN może wpisywać się w ten segment. SAN dzierżawiąc mieszkania, negocjuje z właścicielem niższy czynsz i może skorzystać z dopłat do czynszu z Banku Gospodarstwa Krajowego. Ponadto w pewnych sytuacjach najemca może skorzystać z dodatku mieszkaniowego, dzięki czemu czynsz dla najemcy będzie niższy niż wolnorynkowy i adekwatny do dochodów. Jednocześnie będzie to czynsz wyższy niż w zasobie komunalnym.
SAN to elastyczne narzędzie, które może również służyć do tworzenia mieszkań wspomaganych — wtedy SAN świadczy wiele usług społecznych. Planując takie wykorzystanie, należy mieć na uwadze, że koszty będą wyższe i konieczne jest zaplanowanie adekwatnego finansowania.
na forum poruszono cztery obszary tematyczne
© Habitat for Humanity Poland
Wiktor: Wspominała Pani, że jednym z tematów Forum Mieszkaniowego było ubóstwo energetyczne. Jak z perspektywy działalności Habitatu z nim walczyć? O czym dyskutowaliście podczas panelu?
Katarzyna: Zacznijmy od definicji. Ubóstwo energetyczne to sytuacja, w której gospodarstwo domowe ma problem z zaspokojeniem swoich potrzeb energetycznych za cenę, która nie będzie nadmiernym ciężarem dla budżetu domowego. Ten problem dotyczy coraz większej liczby mieszkańców Polski.
Fundacja Habitat for Humanity Poland stara się cyklicznie prowadzić badania opinii publicznej. W ostatnim badaniu pytaliśmy o to, jakie są najważniejsze wyzwania mieszkaniowe. Okazało się, że drugim najważniejszym problemem była niemożność dostatecznego ogrzania miejsca zamieszkania.
Równocześnie warto spojrzeć na obiektywne wskaźniki: Instytut Badań Strukturalnych na bazie danych GUS oszacował, że ubóstwo energetyczne dotyczy 1,5 miliona gospodarstw domowych w Polsce — to około 11% wszystkich gospodarstw. To ogromne wyzwanie, dlatego warto o nim rozmawiać i szukać rozwiązań.
Poświęciliśmy temu zagadnieniu całą sesję, na której zaprezentowane zostały wstępne wnioski z przeprowadzonego przez Polską Zieloną Sieć badania dotyczącego powiązań między ubóstwem energetycznym a sytuacją mieszkaniową. Zleciliśmy takie badanie, ponieważ o tym zjawisku mówi się z perspektywy klimatycznej czy energetycznej, natomiast rzadko dostrzega się jego przekrojowość i analizuje z perspektywy polityki społecznej i mieszkaniowej.
Zwracaliśmy uwagę na wpływ ubóstwa energetycznego na społeczeństwo i mieszkalnictwo. Skuteczne ograniczenie ubóstwa energetycznego wymaga wielowymiarowych działań, które wesprą gospodarstwa domowe zarówno w eliminacji przyczyn, jak i mitygacji skutków tego zjawiska, na które wpływają trzy główne czynniki — wysokie rachunki za energię, niska efektywność energetyczna domu i relatywnie niskie dochody. Potrzebny jest zatem system wsparcia, który z jednej strony obejmuje regulację cen energii i/lub zasiłki celowe obniżające koszty energii, jak również termomodernizację budynków mieszkalnych, przeprowadzoną ze wsparciem finansowym i technicznym. Jednakże, aby te działania były skuteczne na większą skalę, konieczna jest ich spójność.
jednym z tematów były kwestie mieszkaniowe z perspektywy ukraińskich osób uchodźczych
© Habitat for Humanity Poland
Wiktor:Wspomniała Pani również o przyjmowaniu uchodźców i uchodźczyń z Ukrainy — rozmawialiśmy o tym już w marcu 2023 roku. Jak dzisiaj wygląda sytuacja ludzi, którzy uciekli przed wojną?
Katarzyna: Dużo się zmieniło na przestrzeni ostatniego półtora roku. Osoby, które przyjechały w ciągu pierwszych miesięcy wojny, w dużej mierze zintegrowały się w Polsce. Te rodzaje wsparcia, o których rozmawialiśmy wtedy, czyli goszczenie rodzin z Ukrainy lub kwaterowanie ich w punktach zbiorowych, nie są obecnie wdrażane na dużą skalę. Nastąpiło przejście do rozwiązań średnio- i długoterminowych oraz poszukiwania pomysłów na to, w jaki sposób wesprzeć proces integracji osób, które zdecydują się pozostać w Polsce.
Jeśli chodzi o rodzaje zakwaterowania osób uchodźczych w Polsce, według badań Multi-Sector Needs Assessment — MSNA (UNHCR, IOM, IPSOS) najczęstszym rozwiązaniem jest wynajem na rynku prywatnym we własnym zakresie (61%). 21% osób dzieli miejsce zakwaterowania z innymi, natomiast 11% mieszka w hotelu/hostelu korzystając ze wsparcia organizacji pozarządowych lub innych podmiotów prywatnych oferujących pobyt w ramach programu 40+. Liczba osób przebywających w punktach zbiorowego zakwaterowania jest znacznie niższa, to około 6%, przy czym są to głównie osoby starsze, osoby z niepełnosprawnościami i chorobami przewlekłymi oraz osoby samotnie wychowujące kilkoro dzieci. Biorąc pod uwagę fakt, że dużą częścią tej grupy są osoby o szczególnych potrzebach, kwestia organizacji wsparcia długoterminowego pozostaje wyzwaniem. Wielu osobom udało się jednak przejść do rozwiązań średnio- i długoterminowych. W odniesieniu do wspomnianych wcześniej danych wyróżnić można tutaj dwa główne typy rozwiązań:
Pierwszy to wynajmowanie mieszkań na wolnym rynku, drugi to współwynajmowanie albo wynajmowanie po niższych kosztach, zbliżonych do gościny, co często odbywa się w ramach diaspory ukraińskiej. Gdy mówimy systemowo o wsparciu osób uchodźczych, które przyjeżdżają do Polski, to tak naprawdę nie mówimy o tworzeniu osobnych systemów mieszkaniowych i pomocowych, tylko o jednym systemie pomocowym.
Niedawno opublikowaliśmy tłumaczenie badania dotyczącego mechanizmów długoterminowego wsparcia dla uchodźców z Ukrainy w Europie, które zostało wykonane przez Habitat International na początku 2023 roku. Przebadano w nim kilka krajów, w tym Polskę, poddając analizie kontekst prawny i oferując szereg rekomendacji, dokument dostępny jest na stronie internetowej habitat.pl.
Wiktor: Jakie plany ma Fundacja Habitat for Humanity Poland w najbliższym czasie?
Katarzyna: Będziemy kontynuować działania, które prowadzimy od dłuższego czasu. Działamy z misją, by każdy człowiek miał godne miejsce do życia. Z jednej strony dalej prowadzimy działalność remontową, współpracując z gminami oraz przywracając do użytkowania pustostany. Zapraszamy do tych działań sektor prywatny, który może wspierać nas poprzez wolontariat lub wsparcie finansowe. Chcielibyśmy w najbliższych miesiącach pokusić się o większe projekty związane z adaptacją pustostanów niemieszkalnych na mieszkalne, także poprzez przywracanie całych obiektów do użytkowania.
Kontynuujemy program najmu społecznego, w którym wynajmujemy mieszkania na rynku prywatnym i podnajmujemy je osobom, które są w trudnej sytuacji. Te działania prowadzimy w Warszawie i na Śląsku, mamy podpisane umowy na ponad 200 lokali.
Wdrażamy też nowy program, Krok do domu, który łączy osoby poszukujące mieszkania z właścicielami. Wspieramy obie strony, na przykład dostarczamy wzory umów oraz zapewniamy częściowe dofinansowanie czynszu najmu i usług dodatkowych (jak kursy językowe, szkolenia zawodowe czy opieka dla dzieci). Dzięki temu działaniu mamy zamiar znacznie zwiększyć skalę naszej pomocy i dotrzeć do setek osób w całej Polsce.
Ponadto poza działalnością remontową, kreujemy mikrogranty dla osób, które chciałyby wyremontować mieszkanie. Dodatkowo uruchomiliśmy SAN w Dąbrowie Górniczej, we współpracy z samorządem. Komplementarnym działaniem dla naszych projektów jest nasz sklep Restore, do którego przyjmujemy nieużywane darowizny takie jak meble czy artykuły wyposażenia wnętrz, którym dajemy drugie życie.
Wiktor: Dziękuję za rozmowę.
