12 lipca 2021 roku odbyła się oficjalna uroczystość otwarcia miejsca pamięci ofiar pacyfikacji Michniowa — Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich w Michniowie. Od powstania projektu autorstwa pracowni Nizio Design International minęło prawie 13 lat. Jego nieoczywista forma, wyważone połączenie muzeum i pomnika, pozostawia w odbiorze dużą dozę niepokoju i zmusza do refleksji.
W 78. rocznicę pacyfikacji Michniowa, zbiorowej rzezi na mieszkańcach świętokrzyskiej wsi, której dokonali okupanci niemieccy 12-13 lipca 1943 roku, oficjalnie otwarto miejsce pamięci ofiar mordu.
Na realizację wyjątkowo oryginalnego i — już — nagradzanego projektu Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich w Michniowie czekaliśmy 13 lat. Projekt powstał w 2009 roku. Zespół pod kierownictwem Mirosława Nizio zdobył wówczas pierwszą nagrodę w konkursie ogłoszonym przez inwestora — Muzeum Wsi Kieleckiej.
Oglądając archiwalne zdjęcia przedwojennej wsi Michniów: chat, mieszkańców, sceny z codziennego życia czuliśmy, że obcujemy z czymś pełnym, kompletnym, z naturalnym rytmem życia. Z kolei przeglądając fotografie z pacyfikacji z 1943 roku, widząc ludzkie dramaty, śmierć, płonące chaty, dotknęliśmy bolesnej historii, doświadczyliśmy emocji towarzyszących gwałtownemu przerwaniu linii życia. Odczuliśmy tę wszechobecną i narastającą destrukcję. Ten proces był impulsem do zaprojektowania bryły i ekspozycji — wspomina Mirosław Nizio.
Płonący Michniów w czasie nazistowskiej rzezi
© J. Fajkowski, „Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej” (1972)
Zniszczona wieś niedługo po agresji okupanta
© J. Fajkowski, „Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej” (1972)
wyważone połączenie muzeum i pomnika
Forma Mauzoleum jest mocno nieoczywista. Zupełnie odstaje od pomników czy miejsc pamięci, które znamy w Polsce. To architektoniczne połączenie muzeum i pomnika. Autorzy projektu w sposób wyważony połączyli narrację historyczną z rzeźbiarskimi inspiracjami i architektonicznym myśleniem o budynku.
Bryła odzwierciedla proces destrukcji, który stał się główną inspiracją dla projektu
fot.: Marcin Czechowicz
Bryła odzwierciedla proces destrukcji, który stał się główną inspiracją dla projektu. Mauzoleum na pierwszym planie przypomina wiejską chatę. Pierwsza, kompletna część budynku to Dom Ciszy. Kolejne segmenty oddają dramaturgię procesu, który doprowadził do zachwiania pewnego ładu świata: bryła ulega degradacji, zniszczeniu, jak po podpaleniu. W strukturze betonu, z którego jest wykonana pojawiają się przełamania, przecięcia, rozdarcia, które budują emocje i napięcie. Wyjątkowy niepokój w odbiorze dzieła wzbudza motyw rozpadania się. Widoczny jest w symbolicznym ciągu chat — każda z nich jest uszkodzona, fragmentaryczna, opustoszała — niczym po kataklizmie czy trzęsieniu ziemi.
Głównym budulcem bryły jest beton
fot.: Marcin Czechowicz
Mauzoleum zajmuje ponad 16 000 m2. Monolityczną bryłę tworzy aż 11 segmentów. Wkraczając na teren założenia zwiedzający trafia najpierw do pięciu segmentów zamkniętych. Część rzeźbiarska, zdegradowana jest otwarta na przyrodę, niebo i krajobraz, zmienia się — czasem gwałtownie — wraz ze zmianą warunków atmosferycznych. Przez przeszklenia oraz rozprucia w konstrukcji widoczne są otaczające budynek modrzewiowe krzyże, których kształt i symbolika zainspirowała formę przepruć. Pełna ekspresji architektura i celowa, postępująca degradacja bryły tworzy unikatowy nastrój miejsca. Poprzez pęknięcia między segmentami do wnętrza budynku dostaje się światło.
„Przeprute” krzyże
fot.: Marcin Czechowicz
Ascetyczny i chłodny odbiór konstrukcji w dużej mierze powodowany jest przez główny budulec bryły — beton, na którym można dostrzec odcisk słojów drewna — symbol upływu czasu i ingerencję sił natury w barwę i fakturę materiału. Struktura ściany i dachu oraz stalowe elementy noszą ślady działania wody, pyłu, ziemistego kurzu. To sprawia, że bryła jeszcze silniej zespala się z otoczeniem i zakorzenia się w kontekście miejsca.
M
Mauzoleum z lotu ptaka
fot.: Marcin Czechowicz
spójność architektury i ekspozycji
Zespół Nizio Design International odpowiedzialny jest nie tylko za architektoniczną warstwę projektu, ale również za wystawę stałą wewnątrz Mauzoleum. Spójność tych elementów stanowi o wysokiej wartości projektu, która niejednokrotnie została doceniona w architektonicznych konkursach i plebiscytach w Polsce i zagranicą.
Już w 2011 roku pracownia otrzymała za projekt Mauzoleum nagrodę European Property Award w kategorii Public Service Architecture. Dezeen.com, jeden z najbardziej wpływowych portali o architekturze i designie, wymienił Mauzoleum w 2016 roku w zestawieniu 12 najbardziej oczekiwanych realizacji architektonicznych z całego świata. Z kolei w czerwcu 2021 roku Mirosław Nizio odebrał za projekt miejsca pamięci w Michniowie Nagrodę Internautów w 10. edycji konkursu o Nagrodę Architektoniczną tygodnika „Polityka”.
Fragmenty ekspozycji stałej
fot.: Marcin Czechowicz
