Artykuł z numeru A&B 04|2023
W październiku 2001 roku na łamach „A&B” Piotr Czyżewski pisząc o osiedlu Bo01 w dzielnicy Västra Hamnen w Malmö użył hasła „miasto przyszłości”. Połączenie wysokiej jakości architektury, niekonwencjonalnego planowania przestrzennego oraz rozwiązań proekologicznych miało być drogą, którą — śladem szwedzkiego miasta — będą podążać inne ośrodki. Jak dzisiaj, po ponad dwudziestu latach, wygląda przyszłość, która już nadeszła?
promenada na nabrzeżu Västra Hamnen; w tle Turning Torso projektu Santiago Calatravy
fot.: Apelöga / Åsa Glifberg © Malmö Stad
więcej niż architektura
Nazwa Bo01 pochodzi od szwedzkiego słowa „bo” — żyć, mieszkać. W Västra Hamnen (Zachodnim Porcie) żyje się dobrze, o czym świadczą komentarze zadowolonych mieszkańców. Chwalą sobie spokój, bliskość natury, z którą mogą obcować, mieszkając nieopodal centrum miasta. Są dumni, że ich dzielnica wyznacza nowe trendy.
Już na pierwszy rzut oka Bo01 sprawia wrażenie miejsca, w którym chciałoby się zamieszkać. Wąskie, wybrukowane uliczki pokryte są różnobarwną kostką (kolorystyka ma pomóc w orientacji). Pierzeję tworzą elewacje niewysokich budynków. Są podobne do siebie, a jednocześnie każdy jest inny. Wszystkie są nowe, mają trzy lub cztery kondygnacje, duże okna, dachy płaskie lub spadziste. Różni je kompozycja elewacji, kolorystyka i materiały wykończeniowe. Obok bieli pojawia się ciemne, naturalne drewno, obok żywej żółcieni czy ceglastej czerwieni — szare płyty włóknocementowe. Wzdłuż elewacji biegną opaski wysypane żwirem oraz wąskie kanały odprowadzające wodę deszczową z uliczek i rynien. Przy ścianach rosną pnącza, niskie krzewy lub trawy. Gdzieniegdzie pojawia się większy trawnik, a na nim drzewa. Uderza brak zaparkowanych pod domami samochodów.
zróżnicowane formy architektury osiedla Bo01 tworzą złożoną układankę, która kontrastuje z gładką powierzchnią morza
fot.: Apelöga © Malmö Stad
Labirynt uliczek o przyjemnej, ludzkiej skali prowadzi przez niewielkie placyki i skwerki. Jedne są utwardzone i mogą pełnić funkcję miejsca dziecięcych gier czy skateparku, inne — pokryte zróżnicowaną roślinnością rosnącą wzdłuż brzegów „strumyków” i sadzawek, stanowią oazy zieleni w tym na wskroś miejskim otoczeniu.
Tak wygląda spacer po nowej części dzielnicy powstałej na terenie dawnego portu, prowadzony pod czujnym okiem Turning Torso, wieży mieszkalnej zaprojektowanej przez Santiago Calatravę. Jej biała, spiralnie skręcona bryła góruje nad dzielnicą i widać ją praktycznie z każdego jej punktu — wystarczy podnieść głowę. To jednak nie budynek autorstwa starchitekta jest najważniejszy i stanowi o wyjątkowości Västra Hamnen.
zabudowa mieszkaniowa wzdłuż nadmorskiej promenady wyróżnia się skalą i zwartą formą; osłania ona wnętrze dzielnicy przed porywistymi wiatrami wiejącymi od strony morza
© Malmö Stad
od portowych doków do „najlepszej dzielnicy świata”
Wszystko zaczęło się w latach 90. Na terenach dawnych doków zamknęła się fabryka firmy Saab, ostatnia w tym regionie. Dekadę wcześniej zlikwidowano doki należące do Kockums, potentata przemysłu stoczniowego. Przemysł ciężki w Malmö upadał, a tysiące robotników wylądowało na bruku. Brzmi znajomo? Historia szwedzkiego ośrodka przemysłowego do złudzenia przypomina dzieje wielu polskich miast w okresie transformacji. Na tym jednak podobieństwa się kończą. Władze Malmö zamiast kazać mieszkańcom „brać interes w swoje ręce”, opracowały długofalowy plan rozwoju, który miał przekształcić miasto pracy w miasto wiedzy.
oprócz zielonych dachów, roślinności przydomowej oraz porastającej wewnętrzne dziedzińce projektanci Västra Hamnen przewidzieli także rozległe parki — urządzona zieleń zachowuje jednak dużą bioróżnorodność i stanowi zarówno miejsce rekreacji dla ludzi, jak i przestrzeń, w której żyją liczne zwierzęta
© Malmö Stad
W lutym 1997 roku miasto zakupiło ziemię na terenie Zachodniego Portu, by na jego miejscu wcielić w życie „radykalną wizję nowoczesnego eko-miasta”. Rok później rozpoczęto przygotowywanie planów i projektów, by u progu nowego milenium ruszyć z budową. Głównym architektem całego przedsięwzięcia został Klas Tham. Pod jego kierunkiem nad cieśniną Öresund miała powstać „najlepsza dzielnica mieszkaniowa na świecie w 2001 roku” — takie bowiem ambitne założenia przyjęły władze Malmö. Pierwsze efekty prac, realizowanych w ramach współpracy miasta z ponad dwudziestoma prywatnymi deweloperami, zostały zaprezentowane podczas wystawy „Bo01 Miasto Jutra”.
W ramach rewitalizacji dawnej dzielnicy portowej i przemysłowej udało się wówczas zrealizować ponad pięćset mieszkań w obiektach o zróżnicowanej typologii. Wśród architektów projektujących budynki wchodzące w skład stworzonego przez Thama masterplanu, znajdowali się między innymi Bertil Öhrström, Kai Wartiainen i Gert Wingårdh [zob. s. 128], Biuro Moore Ruble Yudell ze Stanów Zjednoczonych oraz ponadosiemdziesięcioletni nestor architektury społecznie odpowiedzialnej — Ralph Erskine. Symbolicznym dla całego założenia obiektem stał się dom autorstwa Staffana Premmerta (FFNS Arkitekter) o lekkiej, aluminiowej konstrukcji szkieletowej i przeszklonych ścianach, w którym na szeroką skalę zastosowano materiały z odzysku (między innymi gipsy i tynki).
architektura Västra Hamnen jest przede wszystkim przyjazna środowisku oraz mieszkańcom — ci zaś, jak wykazały badania prowadzone przez deweloperów, bardzo przychylnie patrzą na połączenie tradycyjnej struktury miejskiej oraz bliskiego kontaktu z naturą
fot.: Lars Bendroth © Malmö Stad
woda, słońce i powietrze
Jednym z głównych założeń rewitalizacji zdegradowanej, poprzemysłowej części Malmö było stworzenie kompleksu zabudowy, który byłby przyjazny zarówno mieszkańcom, jak i środowisku. Już na samym początku, przed podjęciem jakichkolwiek prac, usunięto trzy i pół tysiąca metrów sześciennych zanieczyszczonej gleby, a cały teren pokryto ponadmetrową warstwą nowego podłoża. W tak przygotowanym otoczeniu powstała dzielnica, o której twórcy mówią z dumą, że jako pierwsza na świecie korzysta wyłącznie z energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych.
Już w 1999 roku włodarze miasta stworzyli dokument (przyjęty następnie przez pozostałych interesariuszy) określający wytyczne dla rozwoju Västa Hamnen. Gęstość zabudowy oraz układ ulic i placów ma chronić przed chłodnym klimatem i silnymi wiatrami wiejącymi od morza. Jak najwięcej budynków ma być zwróconych w kierunku południowym, po to, by w maksymalnym stopniu wykorzystać energię słoneczną. Obiekty powinny mieć stosunkowo niewielką głębokość, a do tego duże okna, dzięki czemu naturalne światło dzienne będzie docierało do każdego zakamarka wewnątrz. Zabudowie mieszkaniowej muszą towarzyszyć tereny zielone o możliwie zróżnicowanej florze.
Woda deszczowa spływa wąskimi kanałami otaczającymi każdy z budynków. Stanowią część złożonego systemu wraz z niewielkimi wodospadami, sadzawkami, zbiornikami retencyjnymi i oczyszczającymi deszczówkę. Pełnią one ważną funkcję w ekosystemie dzielnicy, a jednocześnie korzystnie wpływają na estetykę otoczenia.
woda jest „motywem przewodnim” kompozycji osiedla Bo01 — kanały odprowadzające deszczówkę oraz liczne sadzawki tworzą system, który poprawia estetykę otoczenia, pozwala na retencję wód opadowych oraz wspomaga bioróżnorodność ekosystemu dzielnicy
fot.: Linnea Svensson Arbab a© Malmö Stad
miasto w krajobrazie
„Podwaliny planu stanowiły: majestatyczne otoczenie (morze, bezkres nieba, linia horyzontu), silna ekspozycja na wiejące z zachodu wiatry i szeroka siatka bulwarów dzielnicy. Wprowadzają one porządek w skali makro, a jednocześnie pozostawiają miejsce, by odkrywać mniej widoczny, żyjący świat wewnątrz kwartałów”, opowiadał o koncepcji Västra Hamnen urbanista Klas Tham.
Kompozycja przestrzenna nowej dzielnicy została oparta na dwóch elementach związanych z wodą. Pierwszy stanowi Strandpromenaden, promenada biegnąca wzdłuż zachodniego nabrzeża i stanowiąca atrakcyjną przestrzeń publiczną nie tylko dla mieszkańców Bo01, ale całego Malmö. Spacer lub przejażdżka rowerem pozwalają rozkoszować się wspaniałą panoramą cieśniny Öresund i widokiem delikatnej sylwety mostu spinającego Szwecję z Danią. Drugim elementem jest Kanalparken, park liniowy we wschodniej części dzielnicy biegnący równolegle do promenady wzdłuż sztucznego kanału.
Gęsta zabudowa nadaje Västra Hamnen miejskiego charakteru — jakże innego od większości osiedli — jednocześnie stanowi interesujący kontrast dla szerokiej panoramy cieśniny Öresund. Przyjęty układ zabudowy odbiega od powszechnie stosowanych schematów. Najwyższe budynki o zwartej strukturze nie znajdują się w centrum dzielnicy, lecz na jej obrzeżach. Stanowią rodzaj bariery chroniącej rozdrobnioną zabudowę Västra Hamnen i przestrzenie o bardziej intymnym, prywatnym (czy półprywatnym) charakterze.
rośliny, zwierzęta i ludzie
wnętrze jednego z kwartałów zabudowy w Västra Hamnen
fot.: Fredrik Johansson © Malmö Stad
Różnorodność to myśl przewodnia towarzysząca twórcom dzielnicy. Dotyczy ona zarówno architektury, jak i biosfery. Dzięki wnikliwym analizom udało się przygotować długą listę gatunków roślin, które następnie zasadzono i wysiano wzdłuż promenad, na miejskich placach oraz w wewnętrznych ogrodach. W sumie Västra Hamnen stało się domem dla około pięćdziesięciu gatunków roślin, które wydają owoce i nektar dla tysięcy zwierzęcych i owadzich lokatorów dzielnicy. Nad kanałami i sadzawkami pojawiły się budki lęgowe dla ptaków, w załomach budynków zaprojektowano schroniska dla nietoperzy oraz półki, na których mogą lepić gniazda jaskółki.
Idea Bo01 jako miejsca dobrego życia zakłada także zróżnicowanie zamieszkującej je społeczności. Władze Malmö od samego początku starały się, by rewitalizacja nie zamieniła się w gentryfikację, a Västra Hamnen nie stało się gettem dla bogatych. Wątpliwości okazały się w pełni uzasadnione, przeprowadzona w 2011 roku ewaluacja projektu unaoczniła bowiem kilka istotnych mankamentów, z brakiem wystarczającej liczby mieszkań komunalnych na czele. Warto zwrócić uwagę, że w badaniach brali udział nie tylko mieszkańcy nowej dzielnicy, ale całego Malmö. W końcu Västra Hamnen miała stać się integralną częścią miasta, a nie zamkniętym, ekskluzywnym osiedlem. Wyniki ewaluacji pozwoliły na wprowadzenie niezbędnych korekt. Dzięki nim w kolejnych partiach Portu Zachodniego (Bo02, Bo03) zaplanowano zdecydowanie więcej tanich mieszkań. Rozwinięto ideę przestrzeni publicznych, które, jak się okazało, służą mieszkańcom całego Malmö.
by żyło się lepiej
O Västra Hamnen mówi się jako o mieście jutra. Bo01 to tylko pierwszy krok — docelowo nowa dzielnica ma być domem dla 30 tysięcy mieszkańców, a w dalszej perspektywie stać się wzorem dla rewitalizacji innych ośrodków.
„Najpierw życie, potem przestrzeń, na końcu budynki — w odwrotnej kolejności to nigdy nie działa” — pisał Jan Gehl i trudno pozbyć się wrażenia, że jego słowa stały się ciałem na terenach dawnego portu w Malmö. Västra Hamnen stanowi dowód na to, że możliwe jest połączenie miejskiego charakteru zabudowy o znacznej intensywności z terenami zielonymi, a „powrót do miasta” nie musi oznaczać przywdziewania historyzującego kostiumu w stylu „new urbanism”.
Tym, co wydaje się jednak szczególnie ważne, także w świetle działań rewitalizacyjnych w Polsce, jest ciągły charakter złożonego przedsięwzięcia. Władze Malmö nie ograniczyły się do realizacji projektu i pochwalenia się nim w mediach społecznościowych. Przeciwnie — na każdym etapie prowadzona była ewaluacja i ewentualna korekta kursu. W końcu nie da się stworzyć najlepszego miejsca do życia bez chęci nieustannego rozwoju.
wejście do portu w Västra Hamnen; zwarta tkanka miejska tworzy interesujący kontrast dla bezkresu nieba i morza oraz linii horyzontu
fot.: Werner Nystrand © Malmö Stad
