Walter Gropius. Twórca Bauhausu? Zdecydowanie! Nauczyciel wybitnych architektów? Z całą pewnością! Czy był kluczową postacią modernizmu? Co wspólnego miał z Marleną Dietrich, a czym zaskoczył go Oskar Kokoschka? Przekonajmy się...
kim był Walter Gropius?
Wiosną, 18 maja 1883 roku w Belinie, przyszedł na świat Walter Adolf Georg Gropius, trzecie dziecko Waltera (seniora) i Manon (z domu Scharnweber), dobrze sytuowanej rodziny z projektowymi korzeniami. Jego stryjecznym dziadkiem, czyli bratem ojca Waltera (seniora), był bowiem Martin Gropius, niemiecki architekt wierny historyzmowi propagowanemu przez Karla Friedricha Schinkla, autor między innymi budynku Dyrekcji Kolei w Bydgoszczy. W Polsce znajdziemy też realizacje samego Waltera Gropiusa, ale o tym później.
Zdawać się może, że młody Gropius pewnie kroczył obraną przez siebie ścieżką na architektoniczny szczyt — w 1903 roku rozpoczął studia w Monachium, cztery lata później przeniósł się na uczelnię do obecnie berlińskiego Charlottenburga, jednak nigdy nie ukończył nauki. W 1908 roku dołączył do biura projektowego Petera Behrensa, gdzie poznał Le Corbusiera, Miesa van der Rohe i Adolfa Meyera, który dwa lata później odszedł z zespołu, aby rozpocząć pracę u boku Gropiusa. Gdy kariera naszego bohatera nabierała rozpędu, wybuchła I wojna światowa, a Walter wyruszył na służbę na froncie zachodnim.
Walter Gropius w 1928 roku
fot.: Hugo Erfurth | Domena publiczna
W czerwcu 1910 roku Gropius poznać miał Almę Mahler, ówczesną żonę kompozytora Gustava Mahlera. Choć wówczas ich romans nie przetrwał, utrzymywać mieli kontakt listowny, do czasu, aż Gropius odkrył jej związek z malarzem Oskarem Kokoschką (sytuacja była dość niezręczna — architekt o zażyłości kobiety z Kokoschką dowiedział się, zwiedzając jedną z berlińskich wystaw, na której malarz prezentował obraz uwieczniający Almę w czerwonym szlafroku siedzącą na kolanach artysty). Alma i Walter ponownie spotkali się w lutym 1915 roku, a sześć miesięcy później stanęli na ślubnym kobiercu (na tę okoliczność Gropius otrzymał wojskową przepustkę). Para doczekała się córki — Manon — która zmarła w wyniku choroby, mając zaledwie 18 lat. Małżeństwo rozpadło się w październiku 1920 roku. Trzy lata później Gropius poślubił Ise Frank, a świadkami na tej uroczystości byli Wassily Kandinsky i Paul Klee. Para w 1935 roku adoptowała córkę zmarłej siostry Ise — Beate, zwaną Ati, która w dorosłym życiu zajmowała się projektowaniem graficznym i tworzeniem ilustracji.
Od 1919 do 1928 roku Gropius prowadził szkołę rzemiosła, sztuki użytkowej i architektury Bauhaus, do której oczywiście jeszcze wrócimy.
Po przejęciu władzy przez nazistów Gropius dołączył do utworzonej przez Josepha Goebbelsa Izby Kultury Rzeszy, w 1934 roku wyjechał do Wielkiej Brytanii, a trzy lata później do Stanów Zjednoczonych, gdzie rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda (uczył tam między innymi laureata Nagrody Pritzkera Ieoh Ming Peia). Mieszkając w Ameryce, architekt przez lata współpracował z Marcelem Breuerem, a pod koniec 1945 roku, wspólnie z siedmioma uczniami (Norman C. Fletcher, Jean B. Fletcher, John C. Harkness, Sarah P. Harkness, Robert S. McMillan, Louis A. McMillen, Benjamin C. Thompson) założył demokratyczne w swojej idei biuro TAC (The Architects” Collaborative, czyli Kolektyw Architektów) w Cambridge. Kolektywna pracownia, którą partnerzy kierowali rotacyjnie, działała do 1995 roku.
Nagranie z przyjęcia urodzinowego Waltera Gropiusa
© Historic New England
Architekt zmarł 5 lipca 1969 roku w Bostonie, miał 86 lat.
Bauhaus, czyli z czego znany jest Walter Gropius?
Bauhaus w Weimarze
Gropius na kartach historii architektury zapisał się przede wszystkim jako założyciel jednej z najważniejszych uczelni projektowych — Bauhausu. Owoc połączenia Akademii Sztuk Pięknych i Szkoły Rzemiosł Artystycznych rozpoczął swoją działalność w 1919 roku w Weimarze, w Niemczech jako eksperymentalna uczelnia artystyczno-rzemieślnicza mająca jednoczyć sztukę, rzemiosło i technologię (ponoć pierwotnie uczelnia miała być zlokalizowana we Wrocławiu!). Nazwa Bauhaus nawiązywać miała do niemieckiego słowa Bauhütte tłumaczonego jako strzecha budowlana zrzeszająca dawniej między innymi kamieniarzy, murarzy, cieśli i innych pracowników. Co to oznaczało? Zgodnie z ideą architekta — powrót do funkcjonowania na zasadzie średniowiecznych cechów rzemieślniczych i kolektywnej pracy na rzecz wspólnego dzieła. Ożywienie sztuki i rzemiosła miało być odpowiedzią na wszechobecną industrializację (choć przemyślane projekty miały być przygotowywane do masowego wykonania przez przemysł), sposobem na połączenie architektury z innymi dziedzinami sztuki, eksperymentowaniem i szukaniem rozwiązań, a sama szkoła — znosić miała podział na artystów i rzemieślników oraz niwelować różnice społeczne (i płciowe, bo w Bauhausie uczyć się mogły też kobiety).
Architekci, rzeźbiarze i malarze na nowo muszą odkryć złożony charakter budowli jako rzeczy realnie istniejącej. Tylko wtedy ich praca będzie znowu przepojona duchem architektonicznym, który utraciła jako sztuka salonowa. […] Architekci, rzeźbiarze, malarze — wszyscy musimy powrócić do rzemiosła. Sztuka nie jest zawodem, nie ma żadnej zasadniczej różnicy między artystą a rzemieślnikiem. Artysta jest natchnionym rzemieślnikiem — czytamy w manifeście Bauhausu.
plakat wystawy Bauhausaustellung (1923), autor: Joost Schmidt
Domena publiczna | źródło: https://www.widewalls.ch/artist/joost-schmidt/
jak przebiegała nauka w Bauhausie?
Nauka podzielona była na trzy etapy. Rozpoczynał ją półroczny kurs wprowadzający (Vorkurs) prowadzony przez malarza Johannesa Ittena, podczas którego adepci poznać mieli podstawy związane z materiałami, kompozycją i kolorami, a przy tym pozbyć się dotychczasowej wiedzy i przekonań, aby skupić się na samodzielnym myśleniu (przed zajęciami odbywały się ćwiczenia z oddechu lub medytacja). Po tym czasie uczniowie przez kolejne trzy lata uczestniczyli w praktycznych warsztatach, między innymi architektury (prowadzili je „Mistrzowie formy”: Walter Gropius, Hannes Meyer i Ludwig Mies van der Rohe, czyli trzej dyrektorzy Bauhausu), introligatorstwa (Paul Klee), obróbki metalu (Johannes Itten, László Moholy-Nagy i Alfred Arndt) czy stolarki (Walter Gropius), a następnie odbywali praktyki budowlane.
Uczniami tej prekursorskiej uczelni byli między innymi znany dziś wszystkim studentom i studentkom architektury Ernst Neufert, Lotte Beese, architektka i urbanistka, która współpracowała przy powojennej odbudowie Rotterdamu, izraelski architekt polskiego pochodzenia Arje Szaron czy znany z projektu kompleksu Marina City w Chicago Bertrand Goldberg.
© Strefa Designu Uniwersytetu SWPS
Bauhaus w Dessau i w Berlinie
Sytuacja polityczna lat 20. XX wieku — przejęcie władzy przez konserwatywny rząd w Turyngii, gdzie mieściła się uczelnia i oskarżanie szkoły o wywrotową działalność — postawiły dalsze funkcjonowanie Bauhausu pod znakiem zapytania. Ostatecznie siedzibę przeniesiono do Dessau, gdzie Gropius zaprojektował nowe budynki zarówno dla szkoły, jak i jej kadry. W 1927 roku w Bauhausie otwarty został wydział architektury, a pozycję dyrektora uczelni przejął Hannes Meyer. Kolejne polityczne perypetie sprawiły, że uczelnię przeniesiono do Berlina, placówka stała się prywatna, a jej dyrektorem został Mies van der Rohe. Szkołę ostatecznie zamknęli naziści w 1934 roku.
Wassily Chairs, znane też jako krzesła B3 projektu Marcela Breuera (1925/26)
fot.: Kai 'Oswald' Seidler | Wikimedia Commons © CC BY 2.0
wpływ Bauhausu na architekturę
Jaki wpływ rewolucyjny w swoim podejściu Bauhaus przez 15 lat działalności wywarł na architekturę i sztukę? Znaczący — do tego stopnia, że często (niekoniecznie słusznie) mówi się o stylu Bauhaus. Fakt, że wielu uczniów szkoły po jej upadku wyjechało do rozmaitych miejsc, sprawiło, że promowane na uczelni idee — takie jak funkcjonalizm, bazowanie na prostych geometrycznych kształtach czy detale w postaci lekko zaokrąglonych rogów — rozniosły się po świecie. Podobno idee Bauhausu zainspirowały nawet Steve'a Jobsa, twórcę marki Apple, który czerpał z nich, tworząc słynny telefon.
najważniejsze projekty Waltera Gropiusa
Najważniejszym projektem Gropiusa zadaje się być... Bauhaus właśnie. Jeśli chodzi o realizacje architektoniczne, nie ma ich zbyt wiele, podobno nawet nie rysował swoich pomysłów, a jedynie o nich opowiadał.
Spichlerz w Jankowie (1906)
Z wsią Jankowo w okolicach Drawska Pomorskiego Gropius związany był ze względów rodzinnych. Tam też w 1906 roku, jako jedna z najwcześniejszych realizacji architekta, powstał spichlerz. Wówczas stanowił on element zabudowy folwarcznej — po latach bez remontów, obiekt popadł w ruinę. Na szczęście ten przykład architektury wczesnego modernizmu dziś jest pod opieką Fundacji Warsaw Bauhaus i ma szansę stać się prawdziwą perłą architektury na mapie Polski.
Spichlerz w Jankowie projektu Waltera Gropiusa
fot.: Fi15 | Wikimedia Commons © CC BY 3.0
Fabryka obuwia Fagus w Alfeld (1911–1914)
Fabryczny kompleks składający się z dziesięciu obiektów miał zrywać z przeszłością i być symbolem postępu technicznego. Najbardziej charakterystyczny z budynków powstał według planu Edwarda Wernera, Walter Gropius i Adolf Meyer odpowiadali za imponujące i nowatorskie szklane fasady, które zacierają granicę między tym, co wewnątrz a tym, co na zewnątrz. Ze względu na wpływ realizacji na rozwój nowoczesnej architektury (obiekt uznawany jest za jeden z pierwszych, który wzniesiono w duchu modernizmu), fabryka została wpisana na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO w 2011 roku.
główny budynek fabryki obuwia Fagus w Alfeld, nad którym pracowali Edward Werner, Walter Gropius i Adolf Meyer
fot.: Carsten Janssen | Wikimedia Commons © CC BY-SA 2.0 de
Budynek Bauhaus w Dessau (1925–1932)
Ikona. Manifest funkcjonalizmu i Bauhaus w pigułce. Zróżnicowana bryła pozbawiona klasycznie pojmowanego frontu, płaski dach, rozczłonkowany plan dopasowany do poszczególnych funkcji, neutralna kolorystyka na zewnątrz (kolorowe wnętrze!), imponujących rozmiarów szklana ściana kurtynowa. Pozbawiony ozdób (ale nie wad — latem budynek bardzo się nagrzewał, a zimą — szybko wychładzał) obiekt wynikał w pełni z zadanej mu funkcjonalności (w imię hasła „Form follows function”, czyli forma wynika z funkcji, przypisywanego Louisowi Sullivanowi). Kolejny projekt Gropiusa na liście UNESCO.
Budynek szkoły Bauhaus w Dessau projektu jej założyciela Waltera Gropiusa
fot.: Spyrosdrakopoulos | Wikimedia Commons © CC BY-SA 4.0
Walter Gropius House w Berlinie (1955–1957)
Owoc współpracy Gropiusa z grupą TAC. Element pierwszej wystawy Internationale Bauausstellung (Interbau), która prezentować miała najnowsze trendy i osiągnięcia w architekturze i planowaniu przestrzennym (ponoć ważną rolę w finansowaniu tej inicjatywy odegrała aktorka Marlene Dietrich!). W modernistycznym eksperymencie na osiedlu Hansaviertel w Berlinie udział wzięli także Le Corbusier, Oscar Neimeyer czy Alvar Aalto. Propozycję budynku wielorodzinnego Gropiusa wyróżniają „wklęsła” konstrukcja, szachownicowo ułożone balkony i akcenty kolorystyczne. Uznany za ważny przykład modernizmu w 1980 roku został zabytkiem.
budynek wielorodzinny stworzony na potrzeby 1. wystawy Interbau w Berlinie, projekt Waltera Gropiusa i grupy TAC
fot.: Manfred Brückels | Wikimedia Commons © CC BY-SA 3.0
Archiwum Bauhaus w Berlinie (1976–1979)
Gmach zrealizował Alexander Cvijanović, partner w TAC, na bazie projektu Gropiusa. Tym, co wyróżnia bryłę, jest nietypowa linia dachu, przywodząca na myśl architekturę przemysłową. W 2005 roku budynek posłużył jako plener do filmów „V jak Vendetta” w reżyserii Jamesa McTeigue'a i „Æon Flux” (reż. Karyn Kusama).
budynek achiwum Bauhausu w Berlinie zrealizowany na bazie projektu Gropiusa
fot.: Eisenacher | Wikimedia Commons © CC BY-SA 3.0
