Artykuł pochodzi z numeru A&B 03|23
Marzec to miesiąc, w którym zaczynamy czuć wiosnę. Dłuższe, cieplejsze dni, pojawiające się pąki, zieleniące się listki. W tym obrazie nieodłącznym elementem są drzewa. Trudno sobie wyobrazić wiosnę bez zielonego szronu, który pokrywa korony drzew. Wydaje się jednak, że z roku na rok spotykamy coraz mniej zieleni, a jej kondycja jest coraz gorsza.
gorące lato to potrzeba odpoczynku w cieniu; drzewa są odpowiednim zacieniaczem dającym dodatkową ochłodę
© Magdalena Milert
Drzewa znikają pod kolejnymi inwestycjami, tracą gałęzie w rezultacie prowadzenia „prac pielęgnacyjnych”, usychają przez solenie dróg czy prowadzenie remontów nawierzchni naruszających system korzeniowy. Miasta rozwijają się, powstają nowe osiedla, drogi, przybywa samochodów. Utrzymanie drzew jest coraz trudniejsze, a młode nasadzenia bardzo często nie radzą sobie w tak trudnym środowisku. Mieszkańcy związani ze swoją okolicą odczuwają w związku ze zmieniającym się otoczeniem żal, pustkę, solastalgię — emocjonalne lub egzystencjalne cierpienie spowodowane zmianą środowiska. Opisuje się ją jako przeżywane doświadczenie negatywnie postrzeganej zmiany środowiskowej. Podobne uczucie towarzyszy wielu osobom, gdy myślą o kryzysie klimatycznym. W końcu rzeczywistość zmienia sią na naszych oczach, coraz rzadziej spotykamy prawdziwie śnieżne zimy, za to pora letnia jest coraz gorętsza.
schemat nagrzewania się powierzchni i rola chłodząca zieleni
© Magdalena Milert
Wiosną wyczekujemy ciepłych promieni, jesteśmy znudzeni szarością odchodzącej zimy. Za kilka chwil jednak będziemy wracać myślami do czasów, kiedy na termometrze były przyjemne 23 stopnie, a nie zabójcze 43. W miastach temperatura ta może być jeszcze wyższa ze względu na efekt miejskiej wyspy ciepła — drogi i budynki nagrzewając się, emitują ciepło (zwłaszcza w nocy), nie pozwalając na ostudzenie się nawierzchni. Ponieważ coraz mniej jest terenów zielonych i drzew, pogłębiają się zmiany hydrologiczne, następuje redukcja parowania, które powinno służyć do ochłodzenia środowiska miejskiego. W Warszawie różnica temperatury między śródmieściem i terenami peryferyjnymi sięga 8 stopni Celsjusza, a nawet 10 przy pogodzie antycyklonowej i bezwietrznej.
spacerowa ścieżka wśród zieleni z możliwością odpoczynku na ławce
© Magdalena Milert
By zapewnić lepsze warunki życia, potrzebne są nam miasta zielone, wypełnione drzewami, łąkami kwietnymi, ogrodami deszczowymi, spełniające ideę miasta gąbki. Sponge City to pomysł na miasto, które tworzy system środków zagospodarowujących wodę, pozwalających jednocześnie na jej wchłanianie i magazynowanie w odpowiednich strukturach i uwalnianie w odpowiednim czasie, na przykład w okresach suszy lub upałów. W pomyśle tym chodzi o to, by przez lokalne retencjonowanie wody wzmóc odporność na susze, fale upałów, gwałtowne ulewy i co za tym idzie podtopienia. W tym celu wykorzystuje się zarówno metody techniczne, inżynieryjne, jak i te naturalne, mniej inwazyjne.
cięte drzewo na Placu Wolnica w Krakowie — wynik złego zabezpieczenia drzewa po usunięciu lodu z lodowiska
© Magdalena Milert
Efekt ochładzający drzew jest znaczący, na przykład duży klon srebrzysty w gorące letnie popołudnie może wyparować ponad 265 litrów wody w ciągu godziny. „Pracę” takiego dużego drzewa przyrównano do wydajności pięciu przeciętnej wielkości domowych klimatyzatorów. Chłodzący efekt zieleni jest różny w zależności od tego, jaki charakter ma dana przestrzeń. Znaczenie mają zarówno orientacja i charakter zabudowy danej przestrzeni, jak i możliwość przewietrzania w danym miejscu oraz gatunek drzewa. Zbadano jednak, że obniżenie temperatury w zacienieniu drzewa może wynosić od 4 stopni Celsjusza w cieniu robinii akacjowej, do 11 w cieniu lipy drobnolistnej1. Podczas słonecznego letniego dnia różnica temperatur pomiędzy bezdrzewną ulicą a parkiem może wynosić nawet 15 stopni. Zieleń wysoka w większym stopniu niż pozostałe rozwiązania z wykorzystaniem roślin, na przykład zielone dachy czy żyjące ściany, oddziałuje na mikroklimat otoczenia (obniża temperaturę powietrza) i komfort termiczny ludzi2. Drzewa uznawane są za podstawowy komponent krajobrazu miast, a ich obecność w strukturze zagospodarowania przestrzennego miast stanowi bardzo istotny wskaźnik zdrowotności terenów miejskich3.
remont nawierzchni to niebezpieczeństwo uszkodzenia istniejącej zieleni; konieczne jest kontrolowanie zabezpieczeń drzew oraz audytowanie nowych nasadzeń, także w kolejnych miesiącach i latach
© Magdalena Milert
Drzewa są także odpowiedzialne za poprawę zdrowia fizycznego oraz psychicznego człowieka. Widzimy coraz więcej zależności między dobrostanem człowieka a różnorodnością biologiczną, ochroną i zrównoważonym zarządzaniem przyrodą. Od czasu lockdownów możemy obserwować, jak bardzo wzrosło społeczne zapotrzebowanie na kontakt z przyrodą4. Obecność drzew i terenów zielonych może zachęcać do aktywności fizycznej, która jest związana ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Miejsca zielone zachęcają do spacerów, będących podstawową aktywnością, która efektywnie stymuluje nasz mózg. Drzewa nie tylko sprawiają, że ludzie są szczęśliwsi i zdrowsi, dzięki nim społeczności są mocniejsze i bardziej witalne5.
cienia wydają się szukać nawet samochody; tymczasem parkowanie pod drzewem przyczynia się do niszczenia korzeni poprzez ubijanie ziemi, a w efekcie ograniczenia dostępu tlenu i wody, co skutkuje uschnięciem drzewa
© Magdalena Milert
To dlatego warto walczyć o każde drzewo. Właściwie nie powinno się walczyć o drzewa — one powinny być prawnie chronione, być zagwarantowanym naturalnym elementem naszych miast. Bezspornym, chronionym pewnikiem. Często zapominamy, że to żywy, bardzo znaczący element, bez którego trudno będzie nam przetrwać. Z łatwością pozbywamy się dostojnych, wieloletnich drzew, nie tylko „pod inwestycje”, ale także jako zagrożenie, zwłaszcza jeżeli mówimy o drzewach starych czy kruchych. Tymczasem nieuzasadnione cięcia, pozorna pielęgnacja sprawiają, że skraca się ich życie. Dendrolodzy przyznają, że obecnie kwestią sporną jest, czy pozostawiać drzewo chore, opatrzone wadami pielęgnacji czy jednak wycinać je, wiedząc, że może stanowić zagrożenie. Ewentualne usunięcia, zwłaszcza na większych obszarach, takich jak szpalery, powinny więc być prowadzone etapowo. Da to szansę na adaptację ekosystemu, otoczenie nie odczuje tak wielkiego uszczerbku, a nowe nasadzenia będą łatwiejsze w pielęgnacji. Warto zauważyć, że na wyjście korzeni z dołu sadzeniowego do gleby należy poczekać około trzech lat. W trudnych warunkach, jakim są tereny przyuliczne, młode nasadzenia mogą nie przetrwać. Samo zwiększenie liczby drzew czy powierzchni terenów zieleni nie jest jednak wystarczające. Jeśli chcemy osiągnąć pozytywny wpływ na środowisko, konieczne jest również stosowanie praktyk pielęgnacyjnych i konserwacyjnych, maksymalizujących usługi ekosystemów6. Na wielkie drzewo czeka się przez pokolenia, zniszczyć można je w jednej chwili.
zieleń jako infrastruktura, konieczne uzupełnienie betonowej struktury miasta
© Magdalena Milert
Powinniśmy walczyć z betonozą, pseudorewitalizacjami, samochodozą i suburbanizacją. To one sprawiają, że nasze codzienne życie namaszczone jest smogiem, korkami, betonowym morzem, przez co jakość życia spada. Jeżeli nie znowelizujemy przepisów, nie przeszkolimy projektantów i projektantek (zarówno architektonicznych, krajobrazu, jak i drogowych) i nie nauczymy się, że zieleń jest miejską infrastrukturą — przyszłość w miastach i obok nich będzie tragiczna. Dodatkowo nasze starzejące się społeczeństwo nie będzie w stanie wytrzymać w przegrzanych, śmierdzących miastach, w stresie działającym negatywnie na naszą psychikę. W starciu z betonozą zieleń musi wygrać.
wycinka drzew przy bloku; powodem była hipoteza o niszczeniu korzeni przez gryzonie, w rzeczywistości mieszkańcy narzekali na… cień; po wycięciu elewacja nagrzewa się, zwłaszcza nowe drzwi wraz z domofonem, co powoduje ich częste awarie
© Magdalena Milert
Magdalena MILERT
grafika i fotografie: Magdalena Milert
przypisy:
1. M.A. Rahman et al., Tree cooling effects and human thermal comfort under contrasting species and sites, „Agricultural and Forest Meteorology” 2020, 287, 107947.
2. J. Janiak, Architektura zintegrowana z zielenią. Szpalery drzew liściastych jako ochrona przeciwsłoneczna budynków, za: A.D. Bochenek, K. Klemm, The impact of passive green technologies on the microclimate of historic urban structures: The Case Study of Lodz, „Atmosphere” 2020, 11(9), s. 974.
3. H.B. Szczepanowska, Drzewa w mieście — zielony kapitał wartości i usług ekosystemowych, „Człowiek i Środowisko” 2015, 39(2), s. 5–28.
4. J. Szwagrzyk, A. Orczewska, B. Jaroszewicz, Rola lasów w bilansie węglowym oraz utrzymaniu bioróżnorodności i dobrostanu człowieka, 2. Konferencja Naukowa „Drzewa i Lasy w Zmieniającym się Środowisku”, Kórnik–Poznań, 11–13.11.2021.
5. J.B. Turner-Skoff, N. Cavender, The benefits of trees for livable and sustainable communities, „Plants, People, Planet” 2019, 1(4), s. 323–335.
6. P. Szwałko et al., Drzewa w zieleni miejskiej, Kraków 2021.
