Druidzka architektonika – czym są drzewa sędziwe i jak je chronić?

12 lutego '25

unikalny krajobraz o niemal tysiącletniej historii kształtowania i użytkowania, którego kluczową wartością są setki kilkusetletnich dębów i buków — Park Windsorski

fot.: archiwum Autora

...

Znany aksjomat handlu nieruchomościami brzmi: location is everything. W tej maksymie lokalizacja obejmuje czynniki, na które inwestor nie ma wpływu, których nie jest w stanie zmienić. Są to na przykład położenie względem rynków i miejsc pracy, charakter krajobrazu, relief terenu, widok.

Piotr TYSZKO-CHMIELOWIEC — Ekspert arborystyczny, wykładowca, autor podręczników, w roku 2015 współzałożyciel i pierwszy dyrektor Instytutu Drzewa (obecnie członek zarządu), w latach 2009–2021 lider programu Drogi dla Natury w Fundacji EkoRozwoju, absolwent Wydziałów Leśnych SGGW w Warszawie oraz Virginia Tech w Blacksburgu, specjalista w zakresie opieki nad drzewami sędziwymi i weterańskimi (VETCert).

Czy ta prawidłowość obejmuje drzewa? Czy drzewa można wyciąć i posadzić na nowo, w zależności od kaprysu inwestora? Przecież budynki, w tym zabytkowe, rekonstruuje się, przenosi, kopiuje.

na pewno?

Przy zapewnieniu odpowiedniego finansowania można by było skopiować zamek w Windsorze (porównywalnej wielkości zamek Chambord ma już swoją kopię za oceanem). Czy możemy jednak skopiować wielosetletnie dęby? Jaka kwota byłaby potrzebna, żeby postawić na działce niechby jedno drzewo w rodzaju Bartka, albo aleję dwustuletnich platanów? Jeśli nawet takie wysiłki się podejmuje (patrz ogród gruzińskiego polityka Bidziny Iwaniszwilego), to sukces przesadzenia sędziwego drzewa i transportu na większe odległości jest niepewny, a efekt mało wiarygodny.

aleja sędziwych lip prowadząca do pałacu w Rzucewie koło Pucka; według legendy posadzona przez króla Jana Sobieskiego

co to jest drzewo sędziwe?

Aby objaśnić pojęcie drzewa sędziwego, trzeba je przedstawić w kontekście faz życia. Młode drzewo rośnie intensywnie w górę, a jego architektonika jest naznaczona silną dominacją wierzchołkową — uwarunkowaną hormonalnie hierarchią kontrolowaną przez pączek głównego przewodnika. W fazie drzewa dojrzewającego ta dominacja słabnie i po osiągnięciu dojrzałości stopniowo zanika. Drzewo dojrzałe osiąga maksymalny rozmiar korony, której wierzchołek się spłaszcza wskutek przekształcenia hierarchicznego układu gałęzi w poliarchiczny. W fazie późnodojrzałej zwykle zaczyna się tworzyć wewnętrzne wypróchnienie pnia, idące od korzeni do góry.

schemat rozwoju drzewa od kiełkowania do fazy sędziwej — rysunek Jakuba Józefczuka na podstawie ilustracji Nevilla Faya, inspirowanych pracami Lonsdale i Raimbault

Dla większości starych drzew po fazie dojrzałości rozpoczyna się proces zamierania: poszczególne gałęzie usychają, zwykle poczynając od góry korony. Oczywiście śmierć drzewa może nastąpić w dowolnym momencie jego życia, spowodowana przez czynnik chorobowy albo zmiany w środowisku (na przykład uszkodzenie korzeni przez wykopy). Ale istnieją takie wyjątkowe osobniki, które są w stanie stać się starsze niż stare, dzięki zbiegowi predyspozycji genetycznych i sprzyjających okoliczności. W tym procesie ujawniają się specyficzne dla fazy sędziwej zjawiska:

zamieranie pierwotnych gałęzi jest równoważone wzrostem wtórnych pędów, zwanych reiteratami, często niżej w koronie — tworzą one koronę wtórną;
postępuje wypróchnienie wnętrza pnia
działalność grzybów, owadów i innych organizmów uwalnia biogeny uwięzione w centralnej, już drzewu niepotrzebnej części pnia;
w dziupli kominowej rozwijają się korzenie, które umożliwiają wykorzystanie uwolnionych biogenów w dalszym wzroście drzewa;
nierzadko pień dzieli się na kolumny funkcjonalne łączące fragment korony z fragmentem systemu korzeniowego;
najczęściej sędziwe drzewa noszą na sobie ślady dawnych traum — uderzeń piorunów, huraganowych wiatrów.

W fazie sędziwej w pełni ujawnia się kolonijny (modularny) charakter drzewa, dzięki któremu taki organizm może być częściowo martwy, a jednocześnie dalej się rozwijać. Faza sędziwa może prowadzić do kolejnych cyklów odnowienia drzewa, po jego drugim życiu może nastąpić trzecie i następne. Szerszym pojęciem od drzew sędziwych są drzewa weterani — mogą to być drzewa o cechach sędziwych, ale niekoniecznie w takim wieku.

Tassilolinde — lipa, która rosła już 1300 lat temu, ma więc zapewne około 1400 lat — ta sama i zupełnie nowa, bowiem obecna powstała z odrośli powstałych po zamarciu pierwotnego pnia; a może od czasu, kiedy rycerz Tassilo nocował pod lipą, drzewo to przeżyło kilka takich cykli odrodzenia?

ile są warte drzewa sędziwe?

Opracowane do tej pory metody szacowania wartości drzew kapitulują wobec drzew sędziwych. Bo jak na przykład użyć metody wartości odtworzeniowej wobec istoty, której odtworzyć się nie da? Sędziwe drzewa są bowiem zasobem nieodtwarzalnym w skali ludzkiego życia, właściwie w skali wielu pokoleń. Korzyści, które przynoszą, są w większości trudne do oszacowania, bo jak wycenić prestiż? A jak piękno monumentalnej formy ukształtowanej przez wieki wzrostu i zmagania się z przeciwnościami?

jak zadbać o wyjątkowe drzewa?

Po pierwsze nie szkodzić — drzewa stare i sędziwe są bardzo wrażliwe na zmiany środowiska i z trudem się do nich adaptują. W przypadku prowadzenia prac budowlanych albo urządzania zieleni konieczne jest wyznaczenie strefy ochrony drzewa o poszerzonym względem standardowego promieniu (na przykład zasięg rzutu korony plus 3 metry) i rygorystyczne przestrzeganie zakazu ruchu pojazdów i prac ziemnych na tym obszarze (w tym zwłaszcza wykopów i nadsypywania gruntu). Kluczem dla zachowania takich drzew jest odpowiedni projekt, który uwzględnia potrzeby drzew, traktując je jako wrażliwe, żywe stworzenia, a nie — jak to często bywa — jako zbędny sztafaż. Niedopuszczalne są nie tylko ingerencje w grunt, ale i zmiana stosunków wodnych, w tym poprzez zakładanie podlewanych trawników albo drenowanie terenu.

Do prac przy drzewach sędziwych zatrudniamy wysoko kwalifikowanych arborystów, najlepiej posiadających międzynarodowy certyfikat VETCert — specjalistów opieki nad drzewami weterańskimi i sędziwymi. Prace takie muszą być prowadzone w oparciu o wieloletni plan opieki, sformułowany przy założeniu, że priorytetem jest zachowanie integralności i kondycji takiego drzewa.